|
NA LISTI Od 04.8.2010.g. /
LISTED SINCE August 4th, 2010 among leading European magazines:  |
All Rights Reserved
Publisher online and owner: Sabahudin Hadžialić, MSc Sarajevo & Bugojno, Bosnia and Herzegovina MI OBJEDINJUJEMO RAZLIČITOSTI... WE ARE UNIFYING DIVERSITIES |
 |
Narudžba knjiga / Purchasing of the books / Bücher bestellen
|
|
|
|
|
DIOGEN pro kultura magazin vam predstavlja....
DIOGEN pro culture magazine presents to you
ARS INCOGNITA
|
|
Dr. Ilir Muharremi, Priština, Kosovo*
|
| ||||
26.12.2014
Uticaj Nietzschea na Kamia i nihilizam
| dr._ilir_muharremi__uticaj_nietzschea_na___kamia__i_nihilizam_26.12.2014.doc |
| dr._ilir_muharremi__uticaj_nietzschea_na___kamia__i_nihilizam_26.12.pdf |
Ndikimi i Nietzsches te Kamy dhe nihilizmi
| dr._ilir_muharremi__ndikimi_i_nitezsches_te_kamy_dhe_nihilizmi_26.12.2014.doc |
| dr._ilir_muharremi__ndikimi_i_nitezsches_te_kamy_dhe_nihilizmi_26.12.2014.pdf |
24.9.2014
Estetika i umetnost
|
| ||||
Estetika dhe arti
|
| ||||
12.6.2014.
|
Imitiranje, čovekov prirodni instikt
Umetnici su retko umetnici i ako pokušavaju da budu samo umetnici, opet nisu umetnici nego su arheolizi i psiholozi. Neki od njih imitiraju stare majstore ili Italijanske majstore, slikare pejzaža koji koriste voće i novo da ponovo stvaraju odu i elegiju. Drugi upotrebljavaju lica, likove, da bi otkrili njenu maštu, jer ”on ili ona su upravo oni”. Svi oni na scenu stavljaju neko sećanje ili teoriju, niko ne stavlja sebe; i kad bi stavio sebe, opet bi on sam bio preplavljen sećanjem i objektivnošću, ali ponovo stvara pokret koji ce da se suoči sa ponovnim stvaranjem. Zasićen i prezasićen običnim idejama bez kojih ne može da pokrene, aktivira četku, olovku, dleto, želi jedan oblik,ne za ono šta je, nego za ono što ona izražava. običnim idejama. One su patnja, refleksija, patetika, imitiranje, na hiljadu milja daleko od starih majstora koji ne čitaju, ali koji misle, očima slave. Hegel definiše umetnost kao: ”Predstavu ideja”, koja ima konkretan oblik i osetljivost.Simbolična je na rođenju, klasična u Grčkoj, romantična na hrišćanskom zapadu. Ali to su teza, antiteza i sinteza. To nije ničija ideja nego je sama ideja. Apsolutna je. Ne može da se izbegne, ignoriše, ono što je rekao Aristotel: ”Imitiranje je prirodni instikt čoveka i on se javlja još u detinjstvu”. Čovek se razlikuje od životinje samo zbog toga što je čovekova sposobnost imitiranja izraženija. Ljudi, posebno umetnici, osećaju zadovoljstvo kada imitiraju. Tu dolazi do pokušaja da se uhvati identično koja je strana i nema smisla bez otelotvorenja, bilo da je oblik, predmet, čovek... Tu je zadovoljstvo i ono nam diriguje. U stvarnosti predmeti nam odagnaju dosadu, ali izažavaju zadovoljstvo kada posmatramo, popravljaju nam raspoloženje kada gledamo njihovo oživljavanje koje ima umetnički oblik, a to samo umetnost može da postigne. Reprodukcija izazaziva zadovoljstvo ako vidimo original, boju, lice, konture, spoljašnji deo. Ovo se raspoređuje u prirodi zato što se instikt za imitiranje, harmonija i ritam nalaze pored egzistencije, dodiruju se i ništa nije strano.Tendencija da se ponovo stvara jedno ništa, se odražava na shvatanje koje se nalazi u suštini, a da ga ne dodirne umetnik. U prošlosti su ljudi imali više smisla za imitiranje, hodali su sporim koracima, polazeći od stvari koje su nalazili na licu mesta, improvizovali su, stvarali poeziju. Kasnije se poezija podelila na više grana. Kako je rekao Aristotel: ”Imitacija se događala glumcima koji imali posebnu narav; oni koji su imali jaču narav su imitirali i jači karakter pa su imitirali lepa dela mudrih ljudi; ali postoje i drugi, oskudni; čitaocu delo izgleda prirodno, glumac sa slabijim karakterom je imitirao lošija dela. Ali i tu gde karakter opisuje ono što se dešava da je prirodno. Detinjstvo se absolutno predaje prirodnom imitiranju i mi od toga nikada ne možemo da pobegnemo. Možda to umetnost prezire, iz daleka. Prirodno imitiranje stvara osećaj i zadovoljstvo, iako oba nisu logična, ne možemo da ih doživimo. Za Leon Battista Alberta, velikog pisca iz 15. veka, slika sa istorijskom tematikom je najveći izazov za jednog umetnika: ”Da bi izabrao odgovarajuću temu, umetnik mora puno da čita”. Ovo je njegova studija koju je započeo pogrešno. Svaki umetnik treba sebe samog da prepravi, a da ne poznaje stil, filozofiju, istoriju i stvara ono što nedostaje. On je obavezan da ispriča vlastitu istoriju, bez reči, ali treba da razdvoji istorijsko imitiranje od umetnosti; istorija govori istinu, a umetnost je pokret koji je u suprotnosti sa istinom.Umetnik treba da se izdvoji od zanatlije i onoga koji imitira. Umetnik stvara budućnost između trenutaka, trenutak se suočava i prošlost i sadašnjost, uzdiže se realnom autenticnošću,realnost od trenutka, i treba da bude oprezinji. Treba da spomenem Japansku umetnost koja se nalazi u opadanju u svojoj zemlji, a uzdižu je Francuski slikari impresionisti. Slike Japanskih slikara liče na dela antičke Grcke i, slične su delima Rembranta, Potera, Halsa, Vermajera, Ostade, Resdalta. Stalno imitiranje, Italijana i Grka se nalazi u bogatstvu učenja; jedno,tragično Grčko delo uzdiže sudbinu koja dobija oblik logike i prirodnog. Svaka sudbina je označena proročanstvom i to je odluka bogova. Cilj je da se odražava kroz logiku, tako da logika postaje nosilac sudbine. Sudbina se večito događa, dešavaće se; ova sudbina je prisutna ovde milijrdama godina. Mi smo nosioci naših sudbina. Sudbina je često nemoguća, ali postaje moguća kada iznosi istinu. To je absolutna kopija stvaranja, ali koji je cilj sudbine? Da se imitiranje nastavi preko ljudi i umetnosti? Ako je sudbina tragična, dolazi razočaranje, a sreća dolazi kada je to moguće. Sve sto se događa je sudbina, ali se opravdava pre događaja, samo da dostigne stepen dostizanja čovečnosti. Umetnik se šali sa sobom kada imitira sudbinu, pretvara se u razočaranog majmuna i tako se predaje životnoj nesigurnosti; srce ima tendenciju da bude ignorisano da bi zadobilo gene koje potiskuje.U pravu je. Ali, umetnik postmoderne, pripisuje sebi zasluge kada to ne prepušta zaboravu. Istina se tačno ovde nalazi kada tvrdi da ne treba da se zaboravi, nego da se seća, imitirajući, da oseti zadovoljstvo. Tako može da nastavi, sve dok ne nastupi revolt- jedno veliko- ne- protest protiv nezadovoljstva i nepravde. Opet, Van Gog, kaže:”Čitao sam i “Žerminal “i Zolinu”Zemlju” slikajući selo, ne mogu a da ne dam drugima da shvate da na kraju krajeva, te knjige su melem za srce, postale su deo svesti”. Imitiranje se suočava sa logikom, logika pokušava da uhvati opisani deo držeći ga vizuelno. Kod ovog slučaja se opet vraćamo onome što je prirodno, od rođenja, i razlici između čoveka i životinje, ali životinja je iskrenija u odnosu na umetnost. Radi se o avanturi koja je bez uticaja, koja je stvorena od mnoštva boja, predmeta, kamena, reka, od svega što postoji i može da postoji, i postoje zato da bi se opet napravile onakve kakve jesu. To se događa i sa čovekom- umetnikom. U 19. veku je bilo u modi da se slika u eksterijeru, u prirodi. Nadahnuti svetlosnim i vremenskim efektima umetnici, sada, žele da na svojim slikama prikažu pejzaž, direktno iz prirode. To je ono, ponavljanje onoga što jeste. Koja je namera toga? Da se umre, kao što je oduvek bilo, samo višestruko. To je propaganda samog sebe. Klod Mone pise: ”Obratite pažnju na sunce koje sija iznad lokvanja i svetli iznad mosta” - to je prirodna pojava, a umetnik se jos više udubljuje u tu pojavu pokušavajuci da dopre do istine. Jedan svet tih i miran i tako dalek od revolucionarnih događaja koji su se dešavali u to vreme. Imitiranje oseća dečiju nostalgiju za staru i za modernu umetnost, ali sva lepota se nalazi u u staroj umetnosti zato što je svet detinjstva naivan, bezazlen. Simfonije prirode nkada ne ćute, umetnik oponaša zbog sebe samog,ponavlja akorde i nikada ne može da uhvati sve vibracije. To je ono što deli umetnika od prirode. Ako uhvati, neće imati smisla, prema tome, imitiranje i priroda daju smisao zadovoljstvu. Da Vinči je baš lepo rekao: ”Ja uvek kažem slikarima da ne imitiraju na način na koji to drugi rade, tako da ćemo zvati unukom, ne sinom prirode u odnosu na umetnost.” Ovo je jedan ozbiljan nedostatak svih današnjih slikara koji žive u obmani.”… ______________________ 1. Aristotel, “Poetika”, Priština,1984, strana 12 2. Leon Battista Alberti je bio Italijanski humanista, autor , umetnik, arhitekta pesnik, sveštenik, lingvista,filozof i kriptograf. On je obeležio čoveka renesanse. 3. Vinsent Van Gogh, “Magija umetnosti-pisma bratu Theu”. Tirana. 2003. strana 161. 4. Claude Oscar Monet je bio Francuski slikar,jedan od najvećih svetskih imresionista. 5. Leonardo di ser Piero da Vinci (original- Leonardo da Vinci poznat je kao Da Vinči, ili samo kao Leonardo); bio je poznati arhitekta,pronalazač, inženjer, slikar i vajar Italijanske renesanse.
|
Imitimi instinkt natyral i njeriut
Artistët rrallë herë janë artistë dhe nëse përpiqen të jenë artistë të vetës prapë nuk janë artistë, por arkeologë dhe psikologë. Disa nga ta imitojnë mjeshtrit e vjetër ose ata italianë, piktorët e peizazheve që përdorin pemë dhe re për të rikrijuar oda dhe elegji, të tjerët fytyra për të zbuluar përfytyrimin e asaj se “ ky ose kjo janë pikërisht këta”. Të gjithë këta në skenë vënë ndonjë kujtim apo teori, asnjëri veten, por edhe sikur ta vendoste veten prapë vetja pushtohet nga kujtimi dhe objektivja, veçse rikrijon lëvizje për tu përplasur dhe ribërë. Të ngopur e stërngopur me idetë e zakonshme, pa të cilat nuk mund të aktivizojnë, furçën, penën, daltën, dashurojnë një formë jo për atë që është por, për atë që ajo shpreh. Janë të vuajtur, refleksiv, patetikë, kopjues, një mijë milje larg mjeshtërve të lashtë të cilët nuk lexonin, por mendonin, me sytë e tyre festonin. Hegeli definonte artin si: “Shfaqje të idesë” në formë konkrete dhe të ndjeshme. Është simbolik në lindje, klasik në Greqi, romantik në perëndimin e krishterë”. Këto janë veçse teza, antiteza dhe sinteza. Kjo ide nuk është e askujt, por ide ne vete. Kjo në vete imitohet nga vetja. Është absolute. Nuk mund të mënjanohet thënia e Aristotelit “Imitimi është një instinkt natyral i njeriut, i shfaqur që nga koha e foshnjërisë”. Njeriun e ndajmë nga kafsha, vetëm për arsye se prirja e tij për të imituar është më e theksuar. Njerëzit në veçanti artistët ndjenjë kënaqësi nga imitimet. Këtu është ajo përplasja për ta kapur identiken e cila është e huaj edhe nuk ka kuptim pa u mishëruar, qoftë formë, objekt, njeri.... Kënaqësia është këtu, e kjo na dirigjon. Në realitet objektet na kallin mërzitje, por ndezin kënaqësinë kur shohim riprodhimin e tyre të mbaruar në formë artistike, dhe vetëm arti mund ta arrin këtë. Riprodhimi ngjallë kënaqësi kur kemi parë origjinalin, ngjyrën, fytyrën, konturet, pjesën e jashtme. Kjo renditet tek natyra ngaqë instinkti i imitimit, harmonia dhe ritmi janë rreshtuar tek ekzistenca, ndeshen dhe asgjë nuk është e huaj. Prirja për të riprodhuar një asgjë reflekton kuptimin që ndodhet në esencë , pa e prekur artisti. Në lashtësi njerëzit ndjenin më shumë për imitimin, ecnin me hapa të ngadaltë duke u nisur nga gjërat e gjetura aty për aty, improvizonin, dhe krijonin poezinë. Më pastaj, poezia u nda në disa degë. Sipas Aristotelit, imitimi ndodhte sipas karakterit të veçantë të aktorëve; ata që kishin karakter më të lartë , imitonin veprat e bukura të njerëzve të shquar, aktorët me karakter më të dobët, imitonin veprat e njerëzve të dobët. Por, ka edhe të tjera, të pakta më të thella; lexuesit i duket ngjarja e natyrshme, por edhe aty ku personazhi i quan të natyrshme ato që ndodhin. Dorëzimi i fëmijërisë absolute të imitimit natyral nga i cili asnjëherë nuk mund të ikim, ndoshta arti e përbuzë këtë me lartësi. Imitimi i natyrshëm krijon ndjesi dhe kënaqësi, të dyja këto nuk u takojnë logjikës, andaj, nuk mund t’i perceptojmë. Për Leon Battista Albertin, një shkrimtar i madh i shekullit 15, piktura historike ishte sfida më e vështirë për një artist. “Që të zgjedhë temën e përshtatshme, artisti duhet të ketë lexuar shumë”. Ky është një studim i tij i filluar mbrapshtë. Çdo artist duhet ta ribëjë veten, pa njohur stilin, filozofinë, historinë dhe të krijon atë që i mungon. Ai është i obliguar të tregoj histori vetanake pa fjalë, por, duhet ndarë imitimin historik me artin, historia tregon të vërtetën e arti është lëvizje e kundërt me të vërtetën. Artistin duhet ndarë nga zanatliu dhe imituesi. Artisti projekton të ardhmen ndërmjet momentit, momenti sfidon edhe të kaluarën edhe të ardhmen, ngritët me vërtetësinë reale, reale ngaqë është aty për ty, dhe duhet shtuar kujdes. Më duhet përmendur artin japonez që ishte në rënie në atdheun e vet, u ringjallë në krijimtarinë e piktorëve impresionistë francez. Pikturat japoneze ngjanin me veprat antike të grekëve, dhe të ngjashme me atë Rembrantit Poterit, Halsit, Vermajerit, Ostades, Resdalit. Imitimi qe i njëpasnjëshëm, sekreti i grekëve qëndron në pasurinë e mësimeve, një vepër tragjike greke ngritë fatin i cili merr pamjen e logjikës dhe të natyrshmes. Çdo fat është i parathënë dhe është vendosur nga perënditë. Qëllimi është pasqyrimi përmes logjikës, logjika bëhet bartëse e imitimit të fatit. Fati gjithnjë ka ndodh, do të ndodh, me miliarda vjet qe ky fat dhe ai fat, është kështu. Jemi imitues dhe bartës të fatit tonë. Fati nga thënia është shpesh i pamundur, por bëhet i mundur kur shkundet në të vërtetën. Është kopje absolute e krijimit, por cili është qëllimi i fatit? Të vazhdoj së imituari përmes njerëzores dhe artit? Është siguri e dëshpëruar qoftë fat tragjik apo i lumtur, kjo kur ndodh është e mundur. Fati ekziston në ndodhinë, por arsyetohet para ndodhisë, vetëm për të arrit shkallën e tejkalimit njerëzor. Artisti tall veten kur imiton fatin, shndërrohet në një majmun dëshpërimi duke ju dorëzuar pasigurisë jetësore, dhe zemra ka një prirje të papëlqyeshme për të përfillur si fat gjënë që e shtyp. Ka të drejtë. Mirëpo, artisti postmodern ia vesh vetes meritën e tij, kur nuk e lë në harresë. Pikërisht këtu është e vërteta kur pohohet se nuk duhet harruar, por, kujtuar, imituar dhe të ndjehet si kënaqësi. Me të mund të vazhdohet, para se të revoltohemi me jo-në e madhe, protestë kundër pakënaqësive dhe padrejtësive. Në anën tjetër Van Goghu thekson: “I kam lexuar edhe “Zherminalin”, dhe “Tokën” e Zolasë; duke pikturuar fshatarin, ne s’kemi si të mos u japim të tjerëve të kuptojnë, që në fund të fundit, këta libra na janë balsam zemre, na janë bërë pjesë e vetëdijes”. Imitimi ndeshët me logjikën, logjika përpiqet të kap atë pjesën përshkruese duke e mbartë në pamoren. Në këtë rast prapë kthehemi te ajo e natyrshmja që nga lindja dhe dallimi ndërmjet njeriut dhe kafshës, por kafsha është më e sinqertë me artin. Bëhet fjalë për aventurën e pa ndikuar, të krijuar mbi morri ngjyrash, objektesh, gurësh, lumenjsh, të gjitha që janë, mund edhe të mos janë, por ekzistojnë për tu ribërë ashtu si janë. Kjo ndodh edhe me njeriun-artist. Në shekullin 19 u bë e modës të pikturohej jashtë. Të frymëzuar nga efektet e dritës dhe motit, artistët, tashmë, dëshironin t’i pikturonin peizazhet e tyre drejtpërdrejt në natyrë. Kjo është ajo ribërje e asaj që është, të qëllohet se vërtet është kështu si është. Ku është qëllimi? Të vdesë kështu siç ishte gjithnjë, vetëm të shumëfishohet. Kjo është propagandë e vetës. Claude Monet shkruan: “Vini re diellin që bie mbi zambakët e ujit dhe ndriçon mbi urë”, ai këtë e bënë si proces natyror, dukshëm artisti përpiqet t’i jap një mbi kuptim duke na thelluar më shumë në atë që është në të vërtetë. Një botë e qetë e paqtë, fare larg revolucioneve që ndodhin asokohe. Imitimi ndjen një nostalgji fëmijërore për artin e vjetër dhe atë modern, por gjithnjë bukuria qëndron tek arti i vjetër ngaqë është fëmijëri naive e një bote. Simfonitë e natyrës kur nuk janë të heshtura, artisti imiton për llogari të veten, akordet të cilat gjithnjë përsëriten dhe asnjëherë nuk mund t’i kapim të gjitha vibrimet. Kjo është ajo ndarje ndërmjet artistit dhe natyrës. Sikur ta kapte nuk do të kishte kuptim, andaj imitimi dhe natyra japin kuptim mbi kënaqësinë. Da Vinçi bukur e thotë: “Unë u flas gjithmonë piktorëve, të mos imitojnë mënyrën e të tjerëve, kështu do ta thërrisnin nip e jo bir të natyrës në raport me artin.” Kjo është një e metë serioze e të gjithë piktorëve të sotëm të cilët jetojnë në mashtrim. ______________________ 1. Aristoteli, “Poetika”, Prishtinë, 1984, fq.12 2. Leon Battista Alberti was an Italian humanist author, artist, architect, poet, priest, linguist, philosopher and cryptographer; he epitomised the Renaissance Man. 3. Vinsent Van Gogh, “Magjia e artit- letra vëllait Teo”, Tiranë, 2003, fq.161 4. Claude Oscar Monet ishte një piktor francez prej më të mëdhenj impresionistë të botës. 5. Leonardo di ser Piero da Vinci (origj. Leonardo da Vinci i njohur edhe si Da Vinçi ose Leonardo.) Ishte arkitekt i famshëm, shpikës, inxhinier, piktor e skulptor italian i Rilindjes.
| ||||||||
9.5.2014.
|
Glumac
Glumac je absurdan, nikad, ili retko, ne moze da glumi Ahila, Prometeja, ako to pokušava, on je samo njegov idealan majmun. Ovaj svet dramaturgije, bezgraničan je, absurdan, egoističan, egoizam ne dozvoljava glumcu da ode, da poseti, da ode u druge duše. Postojanje je humano, tvrdi Sartr, ali gde se nalazi taj humanizam? U svojim korenima, ni malo, zaista je egoist, i egoizam podiže kolektiv da porekne egoizam od uzvišenosti. Ono što se tvrdi se uzdiže, i sve ono što se protivi se jos više voli. Što je dalje, to je bliže, to je ljubav daljine prema blizini. Glumac oseća ulogu jako, duboko, da misli da je otelotvorena u dah, osećaj, u daleke pore tela. Ali, ne može da se da ništa više od sebe samog. Ego, i samo ja. Čisti egoizam se oporavlja ovde. Taj osećaj egoizma ne dozvoljava de se jasno vidi, vidimo samo sebe, koža i glumac pokušavaju da uđu, prodru, u svaku poru lika koji glumi. To je sve zato što postoji veza sa poznatim, istina onog što je doživljeno ostaje kao senka koju svi žele da uhvate , ali kada je dohvate, to više nije realno egoizam vec je to preobražaj u lik koji glume. Kada se lik opet preobrazi, nema snagu, uzvišenost koju je imao. Da to ne traži smrt, iz smrti ne moze da vaskrsne nijedan lik. Ova udaljenost, ovo neuhvatljivo stvara tu iluziju, ili, još bolje- konfuziju, tako da svi moraju jos više, dublje, da pišu o njoj. Svi je spominju, tvrde, ne moze da se postigne taj lik, njemu je potre ban stvarni odraz. Ova istina zvuči nestvarno, ili napuštanje, odlaženje, od strane bića u kome se nalazi, a sve da bi dostiglo tu istinu. Ali, kako dolazi do toga? Napuštajući sebe, ali samoća ne može od sebe da pobegne a da ne ostavi prostor za nešto drugo. Ego moze da uhvati jedino sam sa sobom, ili da se samoćom uništi . Ali kako se to dešava? Opet ostaje neka praznina da bi se dohvatila dubina duse. Ne govorim o spoljasnjem obliku, onome sto se vidi, jer on dolazi, stvara se, uz pomoć duše. Duša je jedinstvena, beg u ništavilo, zajedno sa sobom. Glumac deluje u trenutku, da bi nastavio u večnosti koja se nikada ne desi. Nemamo glumca karaktera, nego samog glumca, ali sam glumac; da li nam treba sam glumac odvračajući lik? Trenutnu iliziju, prevaru. Scena, pozorište, nastavlja sa ovim nestvarnim lucidnostima, varanje duše, a to ne sme da se dogodi. Od svih uloga koje pokušavaju da osvetle senku duše, svakako treba da se govori mimikom,očima, rukama, da bi postala telo, duhovnost počinje tamo gde se završava, telo pokazuje da je lažno sve ono što ni samo ne može da uhvati. Sve pohvale su lažne, ni sam ne može da ih uhvati, a da ne govorimo o iskustvu drugog karaktera. Glumac koji se nalazi na sceni, ima samo jedan sat kada može da bude Hamlet, Otelo, Prometej. U tom, trenutnom, životu, njegova ruka ne drhti kada drzi mač, on pokazuje ljubomoru, potpuno veruje u lik koji trenutno glumi. Šta je teže- polu- božanstvo pretvoriti u ljudski oblik, a da ga uopste ne osećamo. Gluposti su to da se karakter lika dokazuje njegovim delima. Delovanje samo upotunjuje dušu, deleći je; cilj je da duša prodre u telo a da telo to ne oseti zato što telo stvara konflikt sa dušom. Prema tome- glumac je samo majmun, nije živi lik. Da bi oponašao karakter, opet daje nešto od sebe, prema tome, glumac je putnik koji ulazi u tajne lika. Glumac ne dobija ništa od njegovog karaktera, a ako nešto i dobije, teško može da se i meri, odredi, koliko je dobio.Važno je da se jedan život ne može zameniti sa mnogim nezamenljivim.Ti životi prevazilaze svoje vreme, ali nikada kada sa sobom nose njihove duše, tako se opet, ne ograđuje od istine. Ova udaljenost stvara samo senku lika. On, puno, naporno, vežba svakog dana da bi glumio, postao, Otelo koji je ljubomoran na Dezdemonu. Glumac to, u velikoj meri prikazuje, ili je imitiranje stvarnosti koja ne liči na Otela. Što se više približavamo granici da uhvatimo srž, dušu, karaktera, sve nam je više potreban talenat. Talenat je oslobođen duševnih lanaca i to nesvesno izražava, pokazuje. Veoma je teško da za jedan sat, koliko traje predstava, prozivi ceo život lika, karaktera, proširiti se na sve snage. Na sceni, dok traje predstava, treba da se živi i da se umre, zatim opet treba da se stvori, oživi. Ili da se umre sa svojim likom uhvativši senku karaktera. Što se više prepoznaje, vidi, lik glumca, to je bleđi lik karatera koji glumi, želi da prikaže.Ako glumac, na sceni, treba da pokaže, glumi, ljubav, da koristi nemušti glas srca, ta ćutnja treba da se čuje na sceni. Kada se ljubav glasno koprca, onda je i ćutnja prirodna. Bez tela je ovo samo ćutanje, telo, na sceni, najbolje, sudi emocijama, živi sa vibracijama, krici koji dopiru iz duše, ali i pročišćavaju dušu. Duša se bori, ratuje, sa telom, i publici se više dopadaju pokreti nego magma duše. Duša stvara realnu iluziju pred publikom tako da sliči svakome ko se nalazi u sali,tako što ovo prodiranje u telo gubi dubinu svog efekta. Ali, samo telo je nedovoljno, kostimi koje nosi ga ulepšavaju, obogaćuju, šminka koja naglašava crte lica, sve je stvoreno za oko, za gledanje, tako da se pozorište razume, shvata,preko vizuelnog čuda. Ali, ponovo, lik se identifikuje preko tela. Publika shvata, razume, napore koje vrše glumci, ali ja nikada neću moći da shvatim Hamleta, a da ga ne glumim. Slušanje nije uzaludno, to je mirovanje, ali ono što se vidi je prihvatljivije, bliže čulima. “Imajte u vidu da nikada ne treba ići van prirode, preterivati, jer sve što je preterano je van igre” – kaze Šekspir. On je to rekao glumcima, na poznatoj predstavi”Hamlet” harmonizujuci delo rečima, i reč sa delima. Glumac se uvek nalazi tamo gde se sjedinjuje telo i um, sudaraju se postaju telo. Ako glumac treba da glumi mržnju, on mora da bude grub i strog; ako glumi radost-treba da bude uzbuđen, tugom pritiskan,brzo, šokiran,brz,isti, nizak, naricanjem nad kricima vapaja,nepodnošljivo urlanje. Te promene se izražavaju rečima, ali mi to znamo sami od sebe, ne iz života. Ali, mi nikada ne stvorimo ono što je stvorio lik, to koristimo u sebi, tako da opet, ponavljam, glumac prikazuje samo senku lika, ne dušu. Da bi stvorili lik, sebe moramo potpuno da zaboravimo. Glumac stvara samo fantaziju za lik i otkriva smešnu iluziju tela, uzima samo oblik.“Veliki glumci su srećni jer žive u iluziji da su veliki likovi koje predstavljaju. Stvarno se osećaju kao da su oni” piše Niče. Tu se vidi da oni greše, uzimaju samo senku duše jednog velikog heroja, ali ne u duši. Uvek će nedostajati jedan vizionarski glumac koji bi osvetljavao stanje duše. Dok Vagner ovu umetnost svrstava u umetnost obmane,ali glumac nema koristi od laganja da bi lagao. Njega lik potresa, preplavljen je svojom senkom i ne zbunjuje nas isto kao što tvrdi. Vagner,dok je glumac duhovno uronjen u ulogu,a mi, samo u njegovu senku. Uvek će to biti namera,kao što kaze Gete:” Glumac prisvaja druga srca, ali svoje ne daje”. Kami to jos lepše kaže:” On crta ili rezbari, on ulazi u zamišljeni oblik i njihovim duhovima daje svoju krv”. To znači da se glumcu pruža prilika da ispuni fizičku sudbinu. To je sreća sama od sebe zato što mašta i pravi karakter izlaze na videlo snagom mašte. Opet nije krv karaktera, njegov dah, ritam srca... Zar i ovde ne izgleda da se ne vidi da ja proglašavam pobedu samo za sebe, ono što je spolja, to je strano i nikada ne može da se shvati duhovno... Da se vratimo Šekspiru: kod njega se vidi da je to pozorište pokreta, pokreta tela, plesa od pokreta do emocija ali je pokret onaj koji otima realnost. Po nekad telo nije dovoljno da prikaže lik, onda se šminkom pokušava da prikaže karakter. Glumac u realnosti prokazuje ljude, oni su nekada živeli, to ponovo uzima od pesnika, ta osoba treba da nas tera da se identifikujemo sa njim, da vidimo kožu, i da , tokom čitanja dela, prodremo u dušu osobe. Nažalost, suočavamo se samo sa polovnom interpretacijom. Šekspir i Lesing su bili toliko skromni da su dozvoljavali da glumac sam stvara svoju ulogu kada je stvarana predstava; to je moglo i da se prihvati sve dok pesnik nije podigao svoj glas da bi oživeo lik karaktera. Istina se sastoji u sopstveno stvorenoj ulozi bez posrednika. Za Eduarda fon Hartmana, odnos glumca sa umetnošću poezije, je odrešen od nezavisnosti koje je imalo i po njemu više se dobija nego što se gubi. Ovo mišljenje je od početka pogrešno, jer majstorstvo glume ne može kulminirati u prezentaciji nalik klovnu, dok se gradi ono što je napisano a ipak u prednjem prikazu dominira ego rušeći pesnikovo postignuce. Ono što je rekao Tik je realnije. On kaže da pravi glumac ne samo da treba da razume svog pisca( pisca dela), već treba i da zna kako da ga prevaziđe na mnogim mestima. ( da preskoči ono što je napisano). Ja, kao gledalac, znam da je jedna trenutna prevara koju izvode glumac i lik,karakter, ali, opet glumac je našminkan. Zadovoljstvo se gubi, smanjuje, kada znam da ja sedim kao gledalac u pozorištu, a ispred mene glumi glumac. On treba da postigne da mi uživamo u predstavi a da je ne promeni, pokvari, ali to, je opet senka, opet, predstava treba da nam pruži uživanje, zato što nase telo nema snage da dva puta izdrži, doživi, predstavu Hamlet. ---------------------------------- 1. Jean-Paul Sartr je bio Francuski filozof-egzistencijalista, dramaturg, pisac novela, pisac scenarija, politički aktivista, biograf i književni kritičar. On je jedan od najvažnijih ličnosti Francuske XX veka. 2. Jedna od najpoznatijih Šekspirovih tragedija, “Otelo” je napisana 1603. godine. Knjizevni kritičari imaju različita mišljenja o ovom delu. Neki od njih su ovo delo ocenili kao najbolje i najpoznatije dramatursko delo. 3. Fadil Hysaj, “Teatrologija, dramaturgija , režija i gluma”Priština, 2006, str. 657, 679. 4. Wilhelm Richard Wagner je bio kompozitor, muzički teoretičar , dirigent eseista koji je imao uticaj u Nemačkoj. Poznatiji je po operama ili svojim “muzičkim dramama”, kako ih je on,kasnije nazivao.Njegova mizika je izvšila radikalni uticaj na muziku “zapada” ili zbog njegovih otkrića ili zbog njegovog delovanja protiv njih. 5. Johann Wolfgang Goethe je rođen 28. avgusta 1749. u Frankfurtu na Majni, umro je 22. marta 1832. u Vejmaru u Nemačkoj.1782. godine mu je dodeljena plemićka titula”. Gëte
|
Aktori
Aktori është shumë absurd, asnjëherë madje as rrallë herë nuk mund ta luan Akilin, Prometheun, nëse pretendon është vetëm një majmun ideal i tij. Kjo botë aktoreske, është shumë pa kufij, absurde, egoiste, egoizmi nuk e le aktorin të shpërndahet në shpirtra të tjerë. Këta shpirtra janë egoistë njëjtë sikurse aktori. Ekzistenca është humaniste pohon Sartri, por ku ndodhet ky humanizëm? Në rrënjët e saj, aspak, njëmend është egoiste dhe egoizmi ngre kolektivin për ta mohuar egoizmin duke e lartësuar. Ajo që mohohet lartësohet dhe gjithnjë ajo që kundërshtohet pëlqehet më shumë. Sa më larg aq më afër, kjo është dashuri e largësisë për afërsinë. Aktori shumë larg ndjen rolin, aq larg sa kujton që është mishëruar me frymën, ndjenjën, në fund trupin. Por, asgjë më shumë se nga vetja nuk mund të japë. Vetja, dhe vetëm vetja. Egoizmi i qartë i sëmurë këndellet këtu. Kjo ndjenjë egoiste nuk e lë të shohë më shumë se vetja, lëkura dhe aktori përpiqet ta njohë lëkurën e personazhit. Kjo ka të bëjë vetëm me tendencën e të njohurit, e vërteta përjetuese mbetet si hije, këtë hije të gjithë kanë dëshirë të kapin, por kur kapin nuk janë egoizëm real, por shndërrim në personazh, personazhi kur shndërrohet prapë nuk ka fuqinë, madhështinë e atij që ishte, sepse kjo zbehet me shndërrim, prapë nuk qe ai që ishte. Mos kjo kërkon vdekjen e tij, nga vdekja nuk mund të ringjallet as një personazh. Kjo distancë, kjo mos kapje krijon këtë iluzion, apo më mirë konfuzion dhe duket si më e thellë, të gjithë shkruajnë për të. Të gjithë e përmendin, pohojnë, ky personazh nuk mund të arrihet, duhet pasqyrë e vërtetë e tij, kjo e vërtetë tingëllon jashtë normales, apo braktisje nga qenia në të cilën ndodhet për ta arritur këtë të vërtetë. Por si bëhet kjo? Duke lënë veten, por vetja nuk mund të ik nga vetja, për t’i lënë hapësirë një gjëje tjetër. Vetja vetëm mund të kapet me veten, apo të asgjësohet nga vetja. Prapë mbetet diç e zbrazët për të kapur kthjelltësinë e shpirtit. Nuk flas për formën jashtme ngaqë ajo vjen nën ndihmën e shpirtit. E veçanta është shpirti, ikja për tek asgjëja, krahas me veten. Aktori vepron në momentalen, për të vazhduar në të përjetshmen e cila asnjëherë nuk ndodh. Nuk kemi aktor të personazhit, por aktor të vetes, a duhet të kemi aktor të vetës duke sprapsur personazhin? Iluzion momental i mashtrimit qe ky. Skena, teatri vazhdon me këtë kthjelltësi ireale, gënjeshtër e shpirtit, që nuk guxon me ndodh. Nga të gjitha rolet që përpiqet të njohë hijen e shpirtit, patjetër duhet të flasë me mimikën e fytyrës, të syve, duarve, të bëhet trup, shpirtëroja fillon aty ku mbaron, trupi demonstron rrejshëm atë që as vetë nuk mund të kap, të gjitha lavditë e tij janë të rreme as që bëhet fjalë për përjetimin e personazhit tjetër. Aktori në skenë ka vetëm një orë të jetë Halmet, Othello, ose Promethe. Në këtë jetë momentale ai tregon dorën që nuk i dridhet duke mbajtur shpatën, apo xhelozin, besimin plotësisht në atë se çfarë thotë personazhi. Çka është më e vështira, gjysmë hyjnoren ta shkri në njerëzoren, pa e ndjerë fare atë. Budallallëqe janë ato se karakteri i një personazhi dëshmohet me veprimet e tij. Veprimi vetëm plotëson shpirtin, por veprimi edhe e kundërshton shpirtin duke u veçuar, qëllimi është të depërtoj shpirti pa u vërejtur trupi, sepse trupi krijon konflikt me shpirtin. Atëherë, aktorët janë vetëm majmun, e jo personazhe të gjalla. Po ta imitonte personazhin, prapë jep diç nga vetja, atëherë aktori është udhëtar i sekreteve të personazhit. Aktori nuk përfiton nga personazhi tij, ose nëse përfiton, atëherë vështirë të përcaktohet masa e përfitimit. E rëndësishme është njësimi me shumë jetë të pazëvendësueshme. Ato jetë kapërcejnë kohën e tyre, por kur ky mbart me vete shpirtrat e tyre, prapë nuk shkëputet nga ajo që është në të vërtetë. Kjo largësi krijon vetëm hijen e personazhit. Ai me bollëk ushtron çdo ditë për të qenë Othello, dhe xhelozinë ndaj Desdemonës, aktori e shfaq me sasi të tij, ose të imitueshme në realitet, që nuk ngjanë me Othellon. Sa më i ngushtë kufiri për të kap shpirtin e personazhit, aq më shumë është i nevojshëm talenti. Ai është i liruar nga zinxhirët e shpirtit dhe këtë e shprehë pavetëdije. Është e vështirë që brenda një ore ta përshkosh një jetë të tërë të personazhit, duke e shkrirë me të gjitha forcat. Duhet të lindësh dhe të vdesësh në skenë, por prapë të krijohesh. Apo të vdesësh me fytyrën tënde duke kap hijen e karakterit. Aq sa më shumë vërehet fytyra e aktorit, aq më e zbehtë është hija e personazhit. Nëse në skenë aktori duhet të dashurojë, ta përdorë zërin e heshtur të zemrës, kjo heshtje në skenë duhet të dëgjohet. Dashuria përpëlitë zëshëm, atëherë vetë heshtja është natyrale. Pa trupin kjo gjë mbetet vetëm heshtje, në skenë trupi gjykon më së miri emocionin, jeton me vibrime, britma të cilat marrin nga shpirti, por edhe e censurojnë shpirtin. Vetë shpirti bënë luftë me trupin, dhe publiku më shumë pëlqen gjestet sesa magmën e shpirtit. Shpirti krijon iluzion real për publikun dhe ngjanë me secilin në sallë, andaj ky depërtim në trup humb atë efektin e thellë. Mirëpo vetëm trupi është i pamjaftueshëm, kostumet që e pasurojnë, por edhe ekzagjerojnë, makijazhi që nxjerr elementet e fytyrës janë të krijuara për syrin, dhe teatri kuptohet nëpërmjet mrekullisë pamore. Por, prapë personazhi identifikohet përmes trupit. Publiku kupton ato ekzagjerime që i bëjnë aktorët, por unë asnjëherë nuk do mund ta kuptoja Hamletin pa e luajtur. Dëgjimi nuk është i kot, por i zverdhur, ajo që shihet është më e pranueshme. “Kij gjithnjë parasysh, që të mos e kapërcesh masën e natyrës, çdo gjë e tepruar largohet nga qëllimi i lodrës”, thotë Shekspiri. Ai këtë e ka shprehur në skenën e njohur të Hamletit dhe aktorëve duke harmonizuar veprimin me fjalën dhe fjalën me veprimin. Aktori gjithmonë gjendet në atë vend ku bashkohen trupi dhe mendja, ato shtrëngohen përplasen, bëhen trup. Nëse aktori luan urrejtjen ai e përdorë të ashpër dhe të rreptë, gëzimin tejet të lehtë të eksituar, hidhërimin të ngutshëm, të shpejtë, të njëtrajtshëm, habinë të tronditur, një çikë të ulët, vajtimin mbi klithmën e ulërimës se ngacmueshme. Këto ndryshime shprehën përmes fjalëve, por këto i dimë nga vetja dhe nga jeta. Por, asnjëherë nuk e krijojmë atë që e ka krijuar personazhi, këto i përdorim në kuadër të vetes, andaj prapë e them se aktori kap vetëm hijen e personazhit e jo shpirtin. Duhet harruar tërësisht vetja, për të rikrijuar personazhin. Aktori krijon vetëm fantazi për personazhin dhe shpërfaq iluzion qesharak trupor duke kap vetëm formën. “Aktorët e mëdhenj janë të lumtur që jetojnë në mashtrim duke menduar se personazhet historike të cilat i paraqesin ata. Me të vërtetë janë ndier si ata” shënon Nietzsche. Vërehet këtu se ata gabojnë, kapin vetëm hijen e shpirtit të një heroi të madh, depërtojnë vetëm në afërsi të shpirtit të heroit, por jo në shpirt. Gjithnjë do të mungoj një aktor largpamës për ndriçimin e gjendjes shpirtërore. Ndërsa, Vagner këtë art e radhit tek artet e mashtrimit, por aktori nuk përfiton nga gënjeshtra për të gënjyer. Ai tronditet nga personazhi, ribëhet me hijen e tij dhe nuk na tronditë në mas të njëjtë siç pohon Vagner, ngaqë aktori shpirtërisht është zhytur në frymën e rolit, derisa ne vetëm në hijen e tij. Gjithnjë do të jetë ky qëllim i aktorit siç pohon Gëte-ja se “Aktori përvetëson zemrat tjera, por të vetën nuk e jep”. Edhe më bukur e vlerëson Kamy: “Ai i vizaton ose i gdhend, ai futet në formën imagjinare dhe u jep fantazmave të tyre gjakun e tij”. Kjo po kuptohet që aktorit i jepet bindshëm rasti të përmbush fatin fizik. Ky fat qe vetë nga vetja sepse imagjinarja dhe e vërteta e personazhit dalin në pah vetëm më forcën e imagjinatës, prapë nuk është gjaku i personazhit, fryma e tij, ritmi i zemrës... a nuk duket edhe këtu se vetja shpall fitore vetëm për veten, një gjë e jashtme është e huaj, dhe asnjëherë nuk mund të përvetësohet shpirtërisht. Marrim Shkespirin. Ky është dukshëm teatër i lëvizjes, i trupit, i valles që nga lëvizja deri te emocioni, por lëvizja është ajo që rrëmben realen. Nganjëherë trupi është i pamjaftueshëm për tu përballë personazhet, andaj makijazhi përpiqet të ngjajë me karakterin. Aktori në realitet shfaq njerëzit, ata kanë jetuar dikur, këtë e rimerr nga poeti, këtë njeri duhet të na bëjë që të identifikohemi me të, të shohim lëkurën, dhe gjatë të lexuarit të veprës të shohim komplet shpirtin e personazhit, fatkeqësisht hasim vetëm në interpretim të përgjysmuar. Shekespiri dhe Lesingu, kanë qenë aq modestë që t’i lejojnë aktorit që të ketë rolin e vet në krijimin e shfaqjes, kjo qe edhe më e pranueshme derisa poeti nuk ngriti zërin për ta promovuar shpirtin nën lëkurën e karakterit. E vërteta qëndroj tek roli i krijuar vetë pa ndërmjetësues. Për Eduard fon Hartman, lidhja e aktorit me artin poetik, e ç’veshë nga pavarësia që e kishte dhe sipas tij fiton më shumë se që humb. Ky mendim ka filluar mbrapshtë, sepse mjeshtëria e aktrimit nuk mund të arrijë kulmin e prezantimit duke u bërë palaço i sendërtimit të asaj që është shkruar dhe prapë në frontin e parë dominon vetja duke shembur arritjen e poetit. Është më reale ajo që ka thënë Tik se aktori i vërtetë, duhet jo vetëm që të kuptojë shkrimtarin e vet, por duhet të dijë edhe ta tejkalojë në shumë vende. Unë si shikues e dijë që bëhet fjalë për një mashtrim momental të ndeshjes në mes aktorit dhe personazhit, por prapë aktorit me makijazh. Kënaqësia humbet kur e dijë që gjendem në ulësen e teatrit dhe përpara meje aktron një aktor. Ai duhet të na qoj në përjetim të vërtetë, thuhet pa dëmtuar veten, por kjo prapë mbetet vetëm tek hija, sepse përshkallëzimi i trupit nuk ka forcë ta përballojë dy herë Hamletin. ------------------------------------- 1. Jean-Paul Sartre ishte filozof francez ekzistencialist, dramaturg, novelist, skenarist, aktivist politik, biograf, dhe kritik letrar. Ai ishte ndër figurat më të rëndësishme të Filozofisë franceze të shekullit XX. 2. Një nga tragjeditë më të njohura të Shekspirit Othello e shkruar më 1603. Kritikët letrarë kanë bërë vlersime të ndryshme për veprën. Ka pasur nga ata që Othellon e kanë cilësuar si punën më të mirë të dramaturgut të njohur. 3. Fadil Hysaj, “Teatrologji, dramaturgji, regjisurë dhe aktrim”, Prishtinë, 2006, fq.657, 679. 4. Wilhelm Richard Wagner ishte një kompozitor, teoricien muzikor, dirigjent, dhe eseist me ndikim në Gjermani. Ai njihej më parë për operat e tija ose "dramat muzikore" siç i quante ai ato më vonë. Muzika e tij ndikoi rrënjësisht në muzikën perëndimore ose nga shtrirja e zbulimeve të tija ose nga veprimi kundër tyre. 5. Johann Wolfgang Goethe lindi më 28 gusht 1749 në Frankfurt am Main dhe vdiq më 22 mars 1832 në Weimar të Gjermanisë. Në vitin 1782 atij ju dha titulli noblesk "Johann Wolfgang von Goethe". Gëte ishte jo vetëm një penë e zjarrtë e poezisë gjermane, por dhe një dramaturg e publicist i disa veprave letrare me tematikë shkencore. Pas vitit 1776 Gëte mori përsipër edhe detyra politike dhe organizative në oborrin e Weimarit. 6. Albert Kamy, “Miti i sizifit”, Tiranë, fq.84. | ||||||||
VILLA AMIRA, Street Ante Starčevića 33,
|
LP vinyl sell from Bosnia and Herzegovinahttp://lpvinyl.weebly.com/
|
28.4.2014
Henry Moore, Reclining Figure (cropped, 1976), © The Henry Moore Foundation, Courtesy British Council Collection.
|
Dramaturgija Henrija Mura
Lepota je divna, skoro za sve je isto lepa, sa njom treba da se živi, ne da se sanja. Lepota ima snagu da istraje kod pojedinca, nemilosrdna je obema rukama ga obuhvata. Ako moral izabere reformu, promenu, onda odbacuje lepotu, a u umetnosti se moral gazi i zamenjuje lepotom. Skulptura, kao najveća, najambicioznija u umetnosti, fiksira se na tri dimenzije koje ima ljudska figura, muška ili ženska, koje se pretvaraju u haos sjedinjenih gestova i stilova. Ona istražuje gestikulaciju, izraz lica ili prazan pogled. Alber Kami beleži: ”Njena namera nije da imitira, nego da stilizuje i da čvrsto drži jedan slikovit izraz”. Iz toga proizlazi da ona ublažava nezaustavljivu groznicu kod ljudi. Sa praktične strane gledano, vajar stvara koristeći fizičku snagu, a snagom ruku pokorava mermer ili bilo koji drugi kamen, čak iako oni uopšte nisu potrebni da bi se taj rad, skulptura, završila. Ali, kada vidimo prašnjavog vajara , za njega ne možemo reći da je umetnik, on ostavlja utisak da je pekar. Moramo da verujemo britanskom vajaru Henriju Muru, koji je pre nekoliko dana, u Narodnoj galeriji Kosova, imao izložbu koja se zvala: ” Izabrana grafika i skulptura”, a koja je organizovana u saradnji sa Galerijom umetnosti i Britanskim odborom. Što se vise udubljujemo u posmatranje vajara, jos više shvatamo dubinu, udubljenja, izmedju mišića, ostavljajući na nabubrenim mestima, da bi, zatim, tim udubljenjima dao pravi oblik. To je rad koji zahteva mentalno angažovanje vajara, specijalno Henrija Mura. Na skulpturama se vidi da se one nalaze u klečećem položaju, zatim uzdizanje, da bi videle veličinu, visinu ili pravo produbljivanje. On se konstantno bavio korigovanjem skulpture, mentalno i fizički deluju istovremeno. Um u profilu ispravlja konture delova tela, tu, gde su istaknuti mišići. Mur je pokušao da ženama koje leže da lik, da im ponovo formira telo, svu ljubav i frustracije, laži, jednog života žena , ili žene koje je nekada poznavao. “Moram da posedujem potpunu slobodu, da bih napravio tela u polu- ležećem položaju, a još slobodniji da to sve shvatim” zapisao je Mur. Iz ovoga proizlazi da svaka žena ima tajnu u svom telu, sloboda treba da bude distancirana da bi se dohvatila suština, i kod vajara dominira tišina. Jasno primećujemo da njega ne interesuju obrisi tela, njega interesjue stanje u kome se telo nalazi. To stanje, u odnosu na figuru se dobija klesanjem individualne vizije koju majstor, vajar, poseduje. Žene su kod Mura, različite, suptilne, preplavljene emocijama, detalji monstruoznih oblika, jedinstvenih boja, nesrećne, pune dramatike. One, često, zauzimaju pozu kao de se odmaraju, odmaraju se, umorne od života, prelaze u ekstazu, pijanstvo, faza kada prihvataju, tako da ako ih bilo ko napadne, to prihvataju sa lakocom. Ovde umetnik, očigledno, igra na iskrenost i tako pridobija ista osećanja kod žena. To je suđenje lepoti, jedan umetnik od dramatičnosti dobija kompletnost nagomilane snage koja se izražava u presudi lepote. Njegov estetski instikt posmatra iz daljine daleke posledice, ali, iz blizine posmatra posledice, postaje svestran da se ujedini. Mur nam snagu koju imaju životinje, predstavlja, podseća nas na nju, životinjama koje stvara u grafici. “ Ja vidim da postoji sličnost, životinje mogu da osete ono što osećaju druge životinje ili ljudi”. – naglašava Mur. Na jednoj strani cveta velki priliv ljudskih želja i to u svetu želja, koje nije ni malo stabilno, postojano, na drugoj strani se vidi podsticaj životinjskih funkcija, želja za boljim, jačim, životom, ekvivalencije, stimulansa, osećaj koji se pretvara u jedno. Treba da se spomene i poznata Murova izreka:”Razlika između modeliranja i rezbarije je ta što se modeliranje radi brzo, tako da ne se ne daje šansa da se ostvari neka druga ideja”. Majstor odoleva ovom iskušenju i pravi direktnu rezbariju na osnovu mera, a to su: dužina, širine delova iz kojih se sastoji, ne uklanjajući nikakave druge komade. Namera tih brzih ideja koje u suštini nastoje da naslede ono što je oduvek postojalo, gradi se na prolaznoj hladnoći tela ili beskonačnom tumaranju ili stavovima. Obsednut idejom, ali, to opet nije ona ideja na koju misli, Mur bira model, tip, perfektno savršenstvo, čudno, preteranog u obliku, proporciji, namernoj disproporciji i odmah ublažava nadiruću groznicu kod ljudi. Prema tome, ljubav prema Modernoj ne nedostaje, on ne bira veličinu, već stanje čoveka i ni u jednom trenutku, realnost kod čoveka, to je individualno. “Majka i dete” je, po njemu, neiscrpna, beskrajna, tema; mali oblik u odnosu na veliki, da bi se branio mali. Ovde umetnost realizuje uz očigledan napor, posebnu, univerzalnu vezu koju nikada ne možemo da prekinemo, jer ako je prekinemo, večnost u svemiru jos više raste... I ovde, on, jasno dotiče kontakt, stanje, a ne oblik, formu, obik samo klizi iznad stanja. Umetnost se trudi da osporava realnost, stvarnost, ali ne beži od nje. Osećanja koja umetnik predstavlja, srce ne može da uhvati, reč je o neuhvatljivom kontaktu koji traje milijardama godina. To je umetnost, ne samo onih koji žive, nego i onih koji nastavljaju, stvorena je kroz nastavljanje i ekspanziju večnosti. Ova tema, kao u delu”Madona i dete”, umetnost prošlosti, uticaj starih majstora, sa jednom moralnom prirodom koja nas uči prostranstvu rođenja bez osnova, i kontinuirano prema nepoznatom.A to, namerno, jer treba da se nastavi. On se ne bavi pre-natalnim absurdom, gde se dete nalazilo pre rodjenja, već time, kako treba da nastavi kada dođe na ovaj svet. Jasno je da definiše analitičku metodu jer sadrži metafiziku i nehotice nas izdaje, ova beskonačnost koja nije objašnjena, nas primorava da se rodimo i postepeno, korak po korak,uzdižemo, a da ne negiramo sebe. Ovo više liči na jednu večitu ljubav i komediju. Ako shvatimo suštinu, ovo dete će se iznenaditi kada bude primetilo da je svet neopisiv, da su sve snage prirode strane za njega, ali može da nas dovede u iskušenje. Ovo je nostalgija koja ilustruje suštinsko kretanje ljudske drame.To mu odmah prija i dominira zagrljajem njegove majke. Mur pridaje važnost temi i smatra da je ona najvažnija stvar kroz koju mogu da se dokažu više formalnih ideja, i ako ih ne poznajemo, on onda može njima da eksperimentiše. Eksperimentisanje se dešava u obliku koji zahteva posebno osvetlenje , svetlost i senku, reljef koji sam pravi svetlost-senku. Prespektive, nimalo ne izgledaju realno, jer nevidljiva tela ne mogu da se primete od onih koja su osvetljena. Osnovna karakteristika njegovih skulptura je ta da mogu da odolevaju vremenu.Ako on kaže: “Pogrešio sam, opet mogu grešku da ispravim, zajedno sa renesansnim mastorima.” Um je ono što moze da se ispravlja, ali mogu i dela da se ispravljaju, sem ako nisu nepopravljivo ostećena. ------------------------------------------ 1. Albert Kamy:”Ljut, revoltiran čovek” Priština 2010. strana 250
|
Dramaticiteti i Henry Moore-it
E bukura është e bukur pothuajse për të gjithë e njësuar, me të duhet të jetohet aspak të imagjinohet. Bukuria ka forcë të ngulmoj tek individi pamëshirshëm duke e rrëmbyer më të dyja duart. Nëse morali zgjedh reformën, atëherë dëbon të bukurën, e në art morali shkelmohet dhe zëvendësohet me të bukurën. Skulptura si më e madhja me plot ambicie e të gjitha arteve, fiksohet në tri dimensione që ka figurën e njeriut, mashkullit apo femrës të cilat i kthen në rrëmujë gjestesh të unifikimit dhe stilit. Ajo eksploron gjestin, shprehjen e fytyrës, apo shikimin e zbraztë. Albert Kamy shënon: “Qëllimi i saj nuk është të imitoj, por të stilizojë dhe të mbajë ngushtë në një shprehje domethënëse”. Nga kjo del se ajo zbutë ethen e pandalshme të njerëzve. Nga ana praktike, skulptori krijon me mundin fizik dhe me forcën e krahëve mposhtë fortësinë e mermerit, dhe çfarëdo guri tjetër, madje edhe nëse ato pjesë nuk hyjnë fare në punë. Por, kur sheh skulptorin të mbuluar në pluhur, s’thua dot që ke parë artistin, por furrxhiun. Duhet besuar skulptorit britanik Henry Moore të cilit para disa ditësh u ekspozuan grafika dhe skulptura në Galerinë Kombëtare të Kosovës. Ekspozita titullohej : “Grafika dhe skulptura të përzgjedhura” e organizuar në bashkëpunim ndërmjet Galerisë së Arteve dhe Këshillit Britanik. Sa më shumë vështrojmë skulpturat aq më tepër kuptojmë thellimet ndërmjet muskujve, të lënë në vendet e fryra, më pastaj kishte dhënë vendeve formën e duhur. Kjo punë është mendore e skulptorit në veçanti atij Moore. Në skulptura vërejmë përkuljen, ngritjen e drejtë të tij me qëllim për ta parë madhësinë, lartësinë apo thellimin e duhur. Ai është marrë vazhdimisht me korrigjimin e skulpturës, mendorja dhe fizikja veprojnë të njëjtën kohë. Mendja në profil korrigjon konturet e pjesëve të trupit, aty ku muskujt theksohen. Moore përpiqej tu jepte imazh femrave të shtrira dhe rikrijonte trupat e tyre , gjithë dashurinë apo zhgënjimet e një jete që ato kishin treguar në takime , apo të grave të tjera që kishte njohur dikur. “Dua të jem krejt i lirë për të pasur një arsye për të bërë figurat e gjysmështrira dhe akoma më i lirë për të gjetur “kuptim” në to.” Shënonte Moore. Këtu nxjerrim se çdo grua ka një histori brenda trupit të saj, distanca liria për ta kapur esencën, dominon me heshtje të skulptorit. Qartazi vërejmë se atij nuk i intereson për kufijtë e figurës së trupit, por për gjendjen e saj, kjo gjendje në raport me figurinën, arrihet duke u gdhendur nga vizioni individual i mjeshtrit. Kjo është e vërtetë. Gratë, e Moore janë delikate të ndryshme, unifikuara, të stërmbushura me emocion, detaj me forma të përçudnuara, unikolore, fatkeqe plot dramaticitet. Shpesh ato paraqiten në poza çlodhëse, të lodhura nga jeta, të kaluara në një ekstazë, dehje, fazë konsumimi, ku çdo gjë nëse i sulmon pranohet ashtu me lehtësi. Këtu dukshëm artisti loz sinqeritetin përfiton ndjenja të njëjta nga femrat. Ai është gjykim i së bukurës, një artist që nga dramaticiteti ka përfituar plotshmërinë e forcës së grumbulluar duke e shprehur në gjykimin e së bukurës. Instinkti i tij estetik shikon nga lart rrjedhojat më të largëta, por edhe nga afër shikon rrjedhën, bëhet i gjithanshëm vetëm për tu unifikuar. Gjendjen e fuqisë kafshore, Moore na rikujton me kafshët e krijuara në grafikë. “Unë shoh shumë ngjashmëri në mes të kafshëve dhe mund të përfitoj ndjenja të njëjta si nga kafsha ashtu dhe nga njeriu.” Thekson Moore. Nga njëra anë është një vërshim me tepri të lulëzimit të njeriut në botën e dëshirave, aspak të qëndrueshme nëse e kapim në thelb ekzistencën, nga ana tjetër shihet si një nxitje e funksioneve kafshore, dëshirave të jetës më të fortë, barasvlerës, stimulues , ndjenjë e shndërruar në një. Duhet përmendur edhe thënien e famshme të Moore. “Dallimi në mes modelimit dhe gdhendjes, është se modelimi është një gjë e shpejtë dhe kështu ai bëhet një shans për të hequr qafe idetë e ndonjë tjetri". Mjeshtri ruhet nga ky tundim dhe bënë gdhendje të drejtpërdrejtë bazuar në masat e gjatësive, trashësive, gjerësive të pjesëve përbërëse dhe i përmbahet kësaj duke mos hequr asnjëherë copëza tjera. Qëllimi i ideve të shpejta të cilat në esencë përpiqen të trashëgojnë atë që gjithherë ekziston, ndërtohet mbi afshin kalimtar të trupit ose vërtitjeve të pafund dhe qëndrimeve. I fiksuar pas idesë, por prapë nuk qe ajo ide e cila mendohet, Moore zgjedh modelin, tipin, perfeksionin e lëvizshëm, të çuditshëm, ekzagjeruar në formë, proporcion, qëllimshëm disproporcion dhe përnjëherë zbutë ethen e pandalshme të njerëzve. Atëherë, dashuria për modernen nuk mungon, ai nuk zgjedh përmasën, por gjendjen e njeriut, dhe asnjëherë momentin real të njeriut, kjo është individuale. “Nëna dhe fëmija”, sipas tij, është temë e përjetshme e pafund, një formë e vogël në relacion me të madhën për ta mbrojtur të voglën. Këtu arti realizon me përpjekje të dukshme lidhjen e veçantë universale, të cilën asnjëherë nuk mund ta shkëpusim, përse ta shkëpusim kur kështu rritet përjetësia në univers. Edhe këtu ai qartazi prek kontaktin, gjendjen, e jo formën, forma vetëm rrëshqet mbi gjendjen. Arti përpiqet ta konteston realen, por nuk ik prej saj. Ndjenjat që i paraqet artisti janë të pakapshme për zemrën, bëhet fjalë për kontaktin e pangopur që me miliarda vjet do të jetë ky kontakt. Ky është art jo vetëm i të jetuarit, por i ta vazhduarit, i krijuar mbi vazhdimin dhe zgjerimin e përjetësisë. Kjo temë, ngjan me “Madonen dhe fëmijën”, art i së kaluarës, ndikim nga mjeshtrit e vjetër, me një natyrë morale e cila na mëson pafundësinë e lindjes të pa bazë dhe vazhdimit drejt të panjohurës. Me qëllim se duhet vazhduar. Ai nuk trajton thelbin e absurdit para lindjes se ku ishte ky fëmijë para se të shfaqej në realitet, por ka do të vazhdoj më tutje. Ndihet qartë se po përkufizoj një metodë analitike sepse përmban metafizikë dhe na tradhton pa dashje, ky pafund i pa zgjidhur na detyron të lindim duke u ngritur shkallë shkallë, pa mohuar veten. Kjo më shumë i ngjan një dashurie dhe komedie të përjetshme. Nëse e kapim më në thelb, ky fëmijë do gjendet i habitur kur vëren se bota është e papërshkrueshme dhe të gjitha forcat e natyrës janë të huaja për të, por mund të na tundojnë. Kjo është një nostalgji që ilustron lëvizjen thelbësore të dramës njerëzore. Kjo e kënaq menjëherë dhe dominon nga shtrëngimi i nënës së tij. Moore i jepte rëndësi temës dhe e konsideronte si gjënë më vitale nga e cila mund të provon shumë ide formale, nga mosdija për to, ai mund të eksperimentojë. Eksperimentimi ndodh në formë që kërkon ndriçim të posaçëm, dritën dhe hijen, natyrën e relievit që lind vetë dritëhijen. Perspektivat nuk duken aspak të vërteta, ngaqë nuk vërehen trupat e tejdukshëm, me ata ndriçues. Veçori kryesore e skulpturave të tij është aftësia për t’i qëndruar kohës. Nëse ai do thotë: E bëra gabimin, prapë mund ta korrigjoj krahas me mjeshtrit e renesancës. Mendja është ajo që korrigjohet, por edhe vepra nëse nuk dëmtohet në thellësi. -------------------------------- 1. Albert Kamy, Njeriu i revoltuar, Aikd, Prishtinë 2010, fq.250
| ||||||||
24.3.2014.
|
Bioskop i emocije
Snaga umetnosti prodire u svaku poru, ekstazu, pijanstvo, autentičnost, i suprotstavlja se dubokim osećanjima tako da ima mnogo veći značaj od onoga što pokušava da izrazi. Svakodnevica uspeva da izvuče misli i dela i tu se nalazi održivost emocija u duši. Duša ne uspeva da spozna bogatstvo osećanja, za nju to izgleda kao ponižavanje, jer osećanja sama mogu da izraze univerzum i bogatstvo, takođe mogu da izraze i nemoć, bedu. U ovom metafizičkom svetu, kada se razmišlja na razne načine, postoji ljubomora, ambicija, egoizam i na kraju velikodušnost. To sve postoji da bi se iskušalo postojanje i čoveka koji robuje ovoj konfuznoj svakodnevici. U isto vreme, on se trudi da obogati svakodnevnu kinematografiju. Radi se o filmu i emocijama koje su uspele da stvore film. Treba da se naglasi da je ono što je stvoreno u Evropi, odletelo u SAD .Ali,zašto se umetnost kinematografije opet vratila iz Amerike u Evropu? Kinematografija je jedina umetnost koja je rođena za vreme buržoasko- kapitalističke epohe. Koreni svih ostalih umetnosti protežu se u period pre- kapitalizma i donose, negde manje, negde više, tragove starih oblika koji su rođeni u pređašnjoj ideologiji. Treba da se uzme u obzir tradicija estetike i istorija buržoaske umetnosti, koja je osnovala, kroz večni, apsolutni, pre- kapitalisticki autoritet, naročito u antičkoj umetnosti, iako ona nije stvorena u tom društvu i u njegovoj ideologiji. Sve zvanične kulturne akademije se drže tog pravca.To je jedan tvrdokorni estetski pogled Evropljana i ne može da da povoda da se načini veliki pomak koji će voditi u prelazni period, pravo ka buržoaskoj umetnosti. Taj korak su, bez oklevanja, smeli da načine samo Amrikanci. Ali, ako izvršimo detaljniju analizu, vidi se da jako teško postižu tu inovaciju koja je u senci konzervativne Francuske akademije, uz istorijsko blago Luvra, pored Francuske komedije, gde i, danas, Rasin i Kornej kažu kao pre dva veka, a ne, na Holivudskom terenu. Amerikanci se ne oslanjaju na drevne kulturne tradicije niti na umetničke esteteske predrasude. Nova umetnost je preplavljena svakojakim, raznovrsnim, tradicijama, budi emocije, pažnju, unutrašnje pokrete koji se dobro uklapaju u temu filma. Ali, jedna umetnost koja je preplavljena svim utvrđenim tradicijama, ne može, a da se ne rodi iz jedne progresivne ideologije. Da nije tako, to bi bio paradaoksalno i neobjašnjivo.Takav je slučaj Davida Grifta, koji je razbuktao revoluciju oblika u formi filmskog sadrzaja. “Netrpeljivost” je njegovo snažno delo koje je kreirao, a čija je tematika prvi svetski rat, i pacifizam toga vremena. Stvaranje Američke filmske industrije je sve lošije. Neophodno je da se iskoristi publicitet, da mu ime postane popularno. Industrijalci vrše pritisak na njegovu sestru jer ona ima isto prezime kao on, da se bavi dobročinstvom i da gradi sirotišta. Sirotišta ne služe ničemu, ali činivsi dobra dela, dobija se publicitet. Ova kinematografija poseduje snagu dramatike, socijalnu kritiku. Današnji filmovi mogu da budu da imaju vrednost samo ako prikazuju stvarni život. U stvari, kada je tematika filmova inspirisana stvarnim životom, filmovi su bolji, vredniji. To se najbolje vidi na dodeli Oskara. Zašto istina koja je prikazana u filmovima čini to da su filmovi sa tom tematikom bolji? To je zbog toga što nas vreme uzima, postajemo deo njega, ali uvek dolazi trenutak kada treba da mislimo da treba da živimo u budućnosti, sutra, kasnije, možda i zauvek, ali na temeljima generacija od kojih Evropljani vode poreklo i iz kojih crpe estetske vrednosti za stvaranje kinematografije. Ali, na kraju krajeva, važno je samo umiranje. Mi se upravljamo prema vremenu u kome živimo i režiser taj odnos realizije scenarijem tako da to budi emocionalno divljenje i vidimo odsjaj u slikama. Pripadamo vremenu, sutra iščekuje sutra, svaki dan se nastavlja nečim što nije planirano, a da bi izgledalo privlačnije. Analiziramo našu svakodnevicu i istina je ova: Budimo se, idemo u kancelariju, četiri sata rada, ručak, zatim opet 4 sata posla, večera. I šta se dešava pre spavanja? Čekamo da odgledamo neki dobar film.To da je dobar dobro znači da je dobro ako otima od života taj dnevni životni ritam, i distancira ga kroz razvijanje tematike i igre, ali u suštini treba da je tu. Mi tražimo da se odmorimo od tog umora, ponovo tražimo stvarne, promenljive slike tokom svakog minuta filma, kratke, originalne sekvence. Ako analiziramo, nije urađen odraz stvarnosti, ali je u završnoj fazi, ide, razvija se paralelno sa činom refleksije. Stvaralac ne traži pomoć od sećanja, nego je svedok i učesnik događaja. Kod filmskog estete Bela Balaz, relanost se nalazi kod nekoga koji priča o borbi za život i smrt. To znači da je ona situacija sada prevaziđena. Kako kazu preživeli, ni najveći rizici ne zvuče tako. Film nema za cilj da razgoliti dušu, duša treba da se odražava u filmu. Zatim, duša se ne pokazuje na način na koji se prikazuje u fizičkoj realnosti, kao gest, mimika, reč ili delo, niti je duša na licu, nego je lice na duši. Ali, ne možemo poreći kvalitet filma jer se filmovi dele na: surealističke filmove, abstraktne, konceptualne itd. Postoje i ovi filmski žanrovi: komedije, drame, akcioni filmovi trileri,naučno- fantastični. Svi ti filmovi treba da odražavaju stvarnost, ili poštuju zakon realiteta. Emocije i sklonost dolaze od pritisaka koji deluje na nerve tako da podstiču organizam da deluje, a taj pritisak, deluje na bazi stvarnosti. Ta baza realiteta se najavljuje bržim, najvišim, sekvencama. Jednostavno rečeno- udarac u metu, posle svakog znaka novi udarac, i tako do kraja filma. Emocija dolazi od psihičkog pritiska, a on primorava organizam da deluje, tako da se taj pritisak dešava zbog realnosti. Ova osnovna stvarnost je vec rešena brzim sekvencama, novim događajima i tako sve do kraja filma. Emocija je predmet jakog mentalnog stanja, ali bez svesti i povezana sa promenama kao – radost, ljubav, tuga, mržnja, čast... Emocija može da se iskaže jedino ako je tematika filma iskreno dotakla njenu dubinu, a to se dešava kada se niveliše dijalog, detalji, scena, fotografija muzika.... Dok gleda film, čovek reaguje psiho- fizički i stimuliše organizam da deluje. To se dešava samo ako je sadržaj filma sličan sudbini onoga koji ga gleda, izaziva sećanja ili momentalno deluje, može čak da izazove bes zbog emocija i logočno je da je svaki događaj odraz realnosti ili sličan nečemu što se već desilo na planeti. Tajna je u tome što je umetnost fantazija koja je odraz realnosti. ------------------------------------------------------------------------ 1. Bela Balazh pripada najistaknutijim ličnosima Mađarske kulture, specijalno esteta filmske umetnosti na međunarodnoj sceni. 2. Zhan Rasini je Francuski pisac.Pripada klasicizmu i poznata dela su mu: “Tebaida”,”Fedra”,”Andromaka”, “Ifigenija”, “Britanik”,”Bernisa” 3. Pjer Kornej je pisac Francuskih tragedija. On je bio jedan od najvećih Francuskih dramaturga sedamnestog veka.
|
Kinemaja dhe emocionet
Fuqia e artit depërton përtej çdo aftësie, ekstaze, dehje, mirëfilli dhe i kundërvihet ndjenjave të thella të cilat posedojnë domethënie shumë më të madhe krahas me atë që përpiqen të shprehin. Përditshmëria arrin të nxjerr mendimet dhe veprimet, dhe mu këtu qëndron qëndrueshmëria e ndjenjave brenda shpirtit. Shpirti nuk arrin të njeh pasurimin e ndjenjave, ndoshta kjo duket si një nënçmim për të, sepse ndjenja arrin vetvetiu të shpreh universin dhe pasurinë, poashtu edhe mjerimin. Në këtë univers metafizikë në një farë mënyre i të menduarit, ekzistojnë xhelozia, ambicia, egoizmi apo në fund shpirtgjerësia, të gjitha janë të përcaktuara të tundojnë ekzistencën, dhe njeriu si skllav i tërë kësaj përditshmërie konfuze, por në të njëjtën kohë edhe të rrjedhshme, përpiqet të pasurojë kinemanë ditore. Fjala është për filmin dhe emocionet të cilat arrin të na krijoj filmi. Duhet theksuar se aparati marrës nga Evropa fluturoi në SHBA. Por, përse arti kinematografik sërish erdhi nga Amerika në Evropë? Kinemaja është i vetmi art që ka lindur në epokën borgjeze-kapitaliste. Rrënjët e të gjitha arteve të tjera shtrihen në epokat parakapitaliste dhe sjellin, ku më shumë e ku më pak, gjurma të formave të vjetra të lindura nga ideologji të hershme. Duhet të kihet parasysh tradita e estetikës dhe historisë së artit borgjez, të cilat themeluan, nëpërmjet ligjeve të amshueshme, autoritetin absolut parakapitalist, në veçanti tek artet antike, edhe pse ato nuk lindën në gjirin e shoqërisë së saj dhe nga ideologjia e saj. Këtij drejtimi i përmbaheshin të gjitha akademitë zyrtare të kulturës. Ky qe një botëkuptim i ngurtësuar estetik i evropianëve dhe nuk mundën t’i dhënë shtytje një hapi të madh i cili do ta kishte çuar pa asnjë periudhë kalimtare, drejtë artit borgjez. Këtë hap patën guxim ta bënin pa vonesë Amerikanët. Po ta analizojmë në më thellësi, vërejmë se ky novacion do ishte mjaftë i vështirë të kryhej nën hijen e Akademisë konservatore Franceze, përbri thesareve historike të Luvrit, pranë Commedie Francaise, ku edhe sot Rasini e Kornej deklamohen si dy shekuj më parë, e jo mbi terrenin e Holyëoodit. Amerikanët nuk mbështetën në tradita të lashta kulturore dhe paragjykime artistike estetike. Arti i ri kinematografik përmbyt të gjitha traditat, zgjon emocione, vëmendje, lëvizje të brendshme e cila përshtatet mirë me temën e filmit. Por, një art i cili përmbyt të gjitha traditat e formuara, nuk mund të mos lindte nga një ideologji progresive, e kundërta do të kishte qenë paradoksale, e pashpjegueshme. Kemi rastin e David Grift, regjisor që shpërtheu revolucionin e formës në përmbajtjen e filmave. “Intoleranca”, një vepër e fuqishme e tij që u krijua në fillimet e Luftës së Parë botërore, ky qe një guxim pacifizmi i asaj kohe. Punët e një industrie amerikane po shkonin keq e më keq. Është e nevojshme të shfrytëzohet publiciteti, të bëhet popullor emri i tij. Industrialisti ngarkon të motrën, që ka të njëjtin mbiemër, të bëjë vepra bamirësie duke ndërtuar jetimore. Jetimoret nuk shërbejnë për asgjë, por mirëbërësia në çdo rast duket si publicitet i mirë. Kjo kinematografi posedon fuqi dramatike, kritiko-shoqërore. Filmat e tashëm arrijnë fuqinë, vetëm nëse i referohen ngjarjeve reale të jetës. Në fakt, kur filmat marrin shkas nga jeta reale janë më të arrirë. Këtë e tregojnë shumë mirë kur fitojnë çmimin Oskar. Përse e vërteta e ditëve tona i jep shkëlqim kinemasë? Kjo ndodh sepse koha na merr për vete, por gjithmonë vjen një çast kur duhet të mendojmë se jetojmë në të ardhmen, nesër, më vonë, ndoshta përjetësisht, por me vazhdimin dhe shumimin e gjeneratave, prej të cilëve Evropianët gjurmojnë në antikitet dhe kërkojnë vlera estetike kinematografike. Por, në fund të fundit e rëndësishme është kur të vdesësh. Ne përcaktohemi në raport me kohën, këtë raport regjisori i mirë e ndërthurë në skenar dhe realizim, andaj kjo zgjon admirim emocional, dhe sheh pasqyrën brenda imazheve. I përkasim kohës, e nesërmja e pret të nesërmen, çdo ditë vazhdon me diçka të pa planifikuar për tu dukur më tërheqëse. Analizojnë përditshmërinë tonë e vërteta është kjo: Zgjimi, rruga për në zyrë, katër orë punë, drekë, pastaj prapë katër orë punë, darkë, dhe çka ndodh para gjumit? Pritje për një film të mirë, kjo e mirë do ishte e mirë, nëse rrëmben gjithë atë jetën ditore dhe distancon përmes zgjerimit tematik dhe lojës, por në esencë duhet të jetë aty. Nga kjo lodhje, kërkojmë çlodhjen, çlodhjen e duam prapë në imazhe reale të ndryshueshme gjatë minutave të filmit, sekuenca të shkurtra origjinale. Nëse analizojmë pasqyrimin e realitetit nuk është kryer, i përfunduar, por është në fazën e kryerjes, ai ecën, zhvillohet paralelisht me aktin e pasqyrimit. Krijuesi nuk thërret në ndihmë kujtesën e tij, por është dëshmitar dhe pjesëtarë i ngjarjeve. Tek esteti i artit filmik Bela Balazh realitetin e radhitë tek dikush që tregon për luftën e tij për jetë a vdekje, do të thotë se ajo situatë tashmë është tejkaluar. Të treguara nga i mbijetuari, edhe rreziqet më të mëdha nuk na tingëllojnë të tilla. Filmi nuk ka për qëllim të zbulon shpirtin në botë, por botën të reflektuar në shpirt. Atëherë, shpirti nuk tregohet ashtu si paraqitet në realitetin fizik, si gjest, mimikë, fjalë apo veprim, e as shpirtin mbi fytyrë, por fytyrën mbi shpirt. Por, nuk mund të mohojmë asnjëherë cilësinë e filmit sepse filmat ndahen në: Filma surrealistë, abstrakt, konceptualë etj. Kemi edhe këto zhanre: komedi, dramë, aksion, triler, fantazi, shkencoro-fiktiv... Të gjitha këto duhet të peshojnë në realitetin e ndodhur, apo që do të ndodh mbi referimet e ligjit të realitetit. Emocioni dhe pëlqimi buron nga shtytja nervore që e shkakton organizmin të veprojë, e kjo shtytje ngacmohet nga baza e realitetit, kjo bazë ë realitetit tashmë predikohet nga sekuencat e shpejta dhe kulmore, thjeshtë goditje në shenjë, pas çdo shenje, goditje e re, dhe kështu deri në pafundësi të filmit. Emocioni i nënshtrohet gjendjes së fuqishme mendore, por e pandërgjegjshme dhe shoqërohet nga ndryshimet si gëzimi, dashuria, keqardhja, urrejtja, nderimi... Mund të nxjerrët vetëm nëse filmi sinqerisht ka prekur thellësinë e asaj që po ndodh duke nivelizuar dialogun, detajet, skenën, fotografinë, muzikën ..... Njeriu gjatë pranimit të imazhit të filmit, reagon me gjendje psiko-fizike dhe komplet e nxitë organizmin të veprojë. Kjo vetëm nëse një fat i ngjashëm që thellësisht është i prekur dhe ngjanë kujtimin apo veprimin momental, mund të bënë bujë në emocionin, dhe është e logjikshme që çdo ngjarje reale është e ngjashme me çfarëdo ngjarje që ndodh në glob. Sekreti qëndron tek kjo se arti është fantazi që i nënshtrohet realitetit. ------------------------------------------------------------------------ 1. Bela Balazh renditet ndër personalitetet më të shquara të kulturës hungareze në veçanti dhe estetët e artit filmik në shkallë ndërkombëtare. 2. Zhan Rasini është shkrimtar francez. Ai i takon stilit klasicist dhe është i njohur me veprat e tij: Tebaida, Fedra, Andoromaka, Ifgjenia, Britaniku, Bernisa. 3. Pjer Kornej ishte një autor tragjedish franceze. Ishte njëri nga tre dramaturgët më të mëdhenj francez të shekullit shtatëmbëdhjetë. | ||||
24.2.2014.
|
Slika se ne stvara za prodaju
Slikar oseća jedan unutrašnji poziv da bi stvorio figurativne etide koje se samo u apsolutnoj spokojnosti mogu širiti po površini preko boja, figura i stvari, stvorene ne samo od prirode, nego od sebe za druge. Cedeći osećanja polako, bez nervoze ili iritacije, obezbeđuje novo poznavanje za živi model.Kažem živi jer se otelotvoruje kroz boje,tonalitet,kontrast, harmonije i uravnoteženost, linije svih figurativnih elemenata koji su na raspolaganju slikara.Mogu primetiti da nijedna od njegovih etida nije slična sa jednom drugom, ili bolje rečeno se ne upoređuje jer ništa zajedničko se ovde ne rađa i ne treba da se rodi. Niče tvrdi: “Ja sam jedan čovek i nemojte me upoređivati sa drugima“ ili Holandski slikar Van Gogh, koji sebe idvaja od drugih slikara. „Evo šta primećujem: kada uporedim neku moju etidu sa drugima, proizilazi da nemaju ništa zajedničko“. Ovo je zaista idividualno, sebično u pozitivnom smislu, iritovano da bi se spojilo, jer tako traži istina, da nas izdvoji od ostalih, koji će, zatim, preko ukusa i subjektiviteta podići vredost koja nikada nije istinita, tačna, niti treba da bude. Svakom slikaru je potrebno njegovo stvarno stvaralaštvo, on će da oseti nadahnuće, koje ne zavisi od tragova, galerije, vibrirajuće svetlosti, nijanse boja,on će osećati živahnost, lepršavost svetlosti,slikarske četke, bilo da su tanke ili deblje-njegove su. Ali dok ne naslikaš pedeset etida ne možeš da dokučiš duševnu dubinu,, jer od mnogog se stvara malo, i ovo malo čuva identitet dubine. Da Vinči od slikara ne traži ništa više do prikazivanja duševne furije, dok od dobrog pesnika zahteva da opiše borbe unutar duše. Međutim, obojica, i pesnik i slikar treba da stoje jedan naspram drugoga. Slikari uvežbavaju ruku i bacanje boje na platno;to se radi zbog dobijanja u spretnosti, ali platna se sama od sebe regulišu i nema potrebe da se razmišlja, ona su osmišljena negde u dubini stvaraoca, te svakog dana izgledaju nove kao sunce. Govorim o slikarima koji prvo poznaju crtanje kao Delakro,Koro, Mile, Gogen, Dega, Dali, Pikaso.Oni su se okrenuli ličnostima antičke umetnosti,sigurno istrajnošću, i smirenošću, jer drugačije je bezsmisleno. Oni se nikada nisu bavili straom umetnošću, jer bi to bila neoprostiva greška. Kako god bilo, pravi stvaraoci treba da su puni nadahnuća, da odbace sumnje, nepoverenje, a sve se ovo može postići čuvajući duševni mir, i u odlučujućim trenutcima, nesvhvatljivim,koji su sami sebi strani.Ukoliko te često drugi ne razumeju nemoj da se razočaraš,da misliš da si bezvredan.Problem je taj što tvoje čulo sluha i vida ne opaža. U jednom dobrom turskom izrazu za pesnika se kaže: „Da kopaš bunar sa iglenom oštricom“. Ali ovo se odnosi i na slikara jer samo na ovaj način može da se stavi u red velikih slikara , iako su oni umrli u nihovoj veličanstvenosti. Naši Kosovski slikari, govorim o onim usamljnima, na one koji razvlače vreme da bi postigli blagodet duše.Ali, ni oni nisu zadovoljni sobom, nijedan slikar nije osetio ukus, prvu reč- sreća. Ali, zašto je slikaru potrebna sreća kada iz talasa i duševne borbe crpi nadahnuće. Ovo je istina. Ni prvi, ni poslednji dani, nisu bili srećni za slikare.Oni su bili sahranjeni sa svojim patnjama,i uopste ih nije interesovao ukus kolektiva.Međutim, da li slike treba da se prihvate tako kako su stvorene slikarevom rukom, ili slikari treba da slikaju onako kako to želi kolektiv. Ja bih izabrao i cenio ono prvo, jer kada ukus postigne da ugrozi masu, pobeđuje originalnošću, ali naša „primitivna“ svest, u odnosu na slikarstvo se i dalje nasleđuje. Čak, slika se stvara i po porudzbini, svrstavajući se u red zanata, ili popunjavanje prostora pod prilagođavanjem mentalne praznine i niansama nameštaja.Stvarno, ovo je ubitačno. Više nego ubistvo. Svaki dan se sve više potvrđuju ovi zahtevi u slikarskim ateljeima, i oni su plen ovih „kerova“ ili razarača umetnosti, primorajući ih za jedan mali ili veliki iznos, iznos, da iznevere i sebe za druge; nasuprot tome- drugi treba da slede ukus slikara. Ne treba stvaralaštvom nikoga zlostavlajti, ali ni staralaštvo ne treba da se bavi prljavim poslovima zbog novca. Teško mi je da shvatim da treba da se ulagujem duši zbog nečega što mi nije po volji. Ako to, nešto, i eksplodira na platnu, to nije tekuće niti povezano sa duševnim mirom. To je nastavak razmišljanja, ideje koje skicirana laskanjem, kako se slikaru čini umetnost i ljubav kao nešto što je nastavak razmišljanja, ili kao nešto što je sveto, kada se pretvara u robu koja se prodaje.Ima slikara koji slikaju da bi prodavali svoja dela, oni koji slikaju zbog svog zadovoljstva, a zatim ta dela skupo prodaju i visoko se cene jer su ta dela skupo prodali. Postoje slikari koji slikarsko platno i boje osećaju kao nešto što je sakriveno u njima i treba da eksplodira, izađe, iz njih; slikari koji svoja dela stvaraju brzo jer tako traži javnost, slikara koji motiv pretvaraju u „hobi“, slikara koji ne izlaze iz akademskih okvira, i mnogi drugi kojih toliko puno ima da svi ne mogu da se spomenu. Međutim, ko pobeđuje u toj duševnoj igri koja služi tako što se otima zbog prodaje? Veće zlo je što većina ljudi nisu zaista svesni toga iako je rečena istina. Što se tiče sadržaja, pobednik je onaj koji je predodređen da mnogo pati, prvenstveno zbog toga što je izdao nadahnuće, ili mu okolnosti smetaju da radi. Međutim, u nekim trenucima, umetnost ne izgleda ni sveto niti uzvišeno. Ovaj stvaralac treba da se složi da im je umetnost duboko u duši zato poseduje talenat, rođen je sa njim, treba ceo da mu se posveti, ne treba da misli da li nešto voli ili ne; za njega to ne važi i ne sme da mu bude smetnja.Mišljenje mora da postoji, cirkiliše, jer je zlo ukorenjeno u nama bez obzira ko smo.Današnji mladi slikari (umetnici) imaju jednu dobru prednost u poredjenju sa starijim sklikarima- oni ne moralizuju umetnost, to je najvažnije. Oni ne slikaju da bi svoja dela prodali, ne razmišljaju o tome; kada bi mislili na to, ne bi mogli da prodaju, umetnicka dela bi bila bleda. Umetnost nije biznis niti je bisnis umetnost; umetnost se ne stavlja u rang luksuza, niti je bavljenje umetnošću gubljenje vremena, o umetnosi se ne govori poluglasno, suptilno, iako mnoga slikarska dela to zaslužuju.Reč je pravim slikarskim delima, u kojima se vidi talenat a ne roba za prodaju. Sa tim ljudima koji traže da kupe umetnost, umetnička dela po porudzbini, ne može da se igra sa otvorenim kartama, tako da, umetnička kritika treba da bude stroga prema njima, tako da kritika, što pre dođe do slikara. Prema tome, slikare, stvaraj delo sa ciljem da ne prodaš dušu, jer će svako moći da je kupi. -------------------------- 1. Vincent van Gogh, nizozemski slikar, grafičar i crtač. Sedam je godina proživio kao namještenik u Haagu, a zatim je poslan u podružnicu Goupila u London (1873-76). U toj je trgovini slika dobio ne samo uvid u slikarstvo, već se i sam zainteresirao za slikanje te nastojao postati slikar. Prvi Van Goghovi crteži nastaju pod utjecajem idealista Milleta u Belgiji. 2. Leonardo da Vinci bio je talijanski slikar, arhitekt, izumitelj, glazbenik, kipar, mislilac, matematičar i inženjer.
|
Piktura nuk krijohet për shitje
Piktori ndjenë një thirrje të brendshme për t’i ribërë etydet e figurave të cilat vetëm në qetësinë absolute përhapen në sipërfaqe përmes ngjyrave, figurave dhe sendeve, të krijuara jo veç nga natyra, por nga vetja për të tjerët. Shtrydh ndjenjën pa u ngutur, pa nervozizëm apo iritim, siguron një njohje të re të modelit të gjallë, e them të gjallë sepse mishërohet përmes ngjyrës, tonalitetit, kontrastit, harmonisë, baraspeshës, vijës të gjitha elementeve figurative të cilat janë nën mundësinë e piktorit. Duhet të vejë re se asnjë etyd i tij nuk mund të ngjaj me ndonjë tjetër, apo thënë më mirë të krahasohet ngaqë asgjë e përbashkët nuk lind këtu dhe nuk duhet të lind. Nietzsche ka pohuar: “Unë jam një njëri dhe mos më ngatërroni me të tjerët”. Apo piktori Holandez Van Gogh cili mënjanon veten nga piktorët tjerë. “ Ja se ç’vë re: kur krahasoj ndonjë edyt timin me ata të tjerëve, del se ndërmjet tyre nuk ka asgjë të përbashkët”. Kjo është vërtet individuale, egoiste në pikëpamje pozitive, irituese për tu bashkuar sepse e vërteta e do kështu, të na veçoj nga të tjerët, të cilët më pastaj përmes shijes dhe subjektives ngritin vlerësimin i cili asnjëherë nuk mund të jetë i saktë, dhe nuk duhet të jetë i saktë. Secilit piktor, krijimi i tij i duket i vërtetë, pavarësisht nga ngjyrimet, ai do ndjen frymëmarrjen, gjallërinë, ndriçimin vibrues, penelatat qofshin të holla apo të trasha, janë të tijat. Por, pa pikturuar pesëdhjetë etyde, nuk mund të nxjerrësh të thellën nga shpirti, sepse nga shumë krijohet pak, dhe kjo pak ruan identitetin e thellësisë. Da Vinçi nga piktorët nuk kërkon asgjë më shumë se paraqitjen e furisë shpirtërore, ndërsa nga poeti i mirë kërkon të përshkruaj përleshjen brenda shpirtit. Mirëpo, të dytë duhet të radhiten njëri pranë tjetrit. Piktorët stërvitin dorën dhe hedhjen e bojës në telajo, kjo bëhet që të shkathtësohen, por penelatat rregullohen vetvetiu pa qenë nevoja të mendosh për to, ato janë të menduara dikund në thellësinë e krijuesit, pastaj çdo ditë duken të reja sikurse dielli. Po flas për ata piktorë që sëpari e njohin vizatimin sikurse Delakroja, Koroja, Mileja, Gogeni, Degasi, Dali, Pikaso.... Këta janë kthyer personaliteteve të artit antik, sigurisht me këmbëngulje dhe nerva të qeta, sepse ndryshe është e kot. Asnjëherë këta nuk janë marrë kalimthi me artin e vjetër, sepse është një gabim i pafalshëm. Sido që të jetë, krijuesit e vërtetë duhet të mbushen me frymëzime, t’i flakin dyshimet, mosbesimet, dhe të tëra këto mund të arrihen duke ruajtur qetësinë e shpirtit, edhe në momentin me vetmitar, të pakuptuar, të huaj për vetën. Nëse shpesh herë je i pakuptuar nga të tjerët, mos u dëshpëro me atë se t’i je i pavlefshëm, problemi qëndron se veshët dhe sytë e tyre nuk kanë aftësi të të perceptojnë. Një shprehje e bukur turke për shkrimtarin thotë: “Të gërmosh një pus me një maje gjilpëre”. Por, edhe kjo vlen për piktorin sepse vetëm në këtë mënyrë mund të radhitet tek piktorët e mëdhenj, edhe pse ata kanë vdekur me madhështinë e tyre. Piktorët tanë Kosovarë, e kam fjalën për atë vetmitarë, për ata që shtrydhin kohën me qëllim të arrijnë butësinë e shpirtit, por edhe ata aspak nuk qenë të lumtur me vetveten, as një piktorë nuk shijojë kuptimin e fjalës së parë lumturi. Por, çka i duhet piktorit lumturia kur nga dallga dhe përleshja shpirtërore nxjerr frymëzimin. Kjo është e vërtetë. Edhe ditët e para, por edhe ato të fundit nuk qenë të lumtura për piktorët. Ata varroseshin me vuajtjet e tyre vetjake, dhe fare nuk interesoheshin për shijen e kolektivit. Por, a duhet që pikturat të pëlqehen ashtu si krijohen nga dora e piktorëve, apo piktorët duhet t’i krijojnë brenda kornizës së shijes kolektive. Unë do zgjedhja dhe do vlerësoja atë të parën, sepse shija kur arrin të shpartallojë masën, ka triumfuar me origjinalitetin, por vetëdija jonë “Primitive”, ndaj pikturës vazhdon të trashëgohet. Madje, piktura krijohet edhe me porosi duke e radhitur në një zanat ose plotësim i hapësirave nën përshtatjen e boshllëkut mendor dhe nuancave të orendive. Vërtet vrasëse, kjo. Më shumë se vrasja. Çdo ditë e më tepër afirmohen këto kërkesa në atelietë e piktorëve, dhe ata bien preh e këtyre “zagarëve” apo shkatërruesve të artit, duke i detyruar për një shumë të vockël, apo edhe të majme, që ata të tradhtojnë vetën për të tjerët, e kundërta, të tjerët duhet të vrapojnë pas shijes së piktorëve. Nuk duhet abuzuar me krijimtarinë, por edhe krijimtaria nuk duhet të bëjë punë të liga për paranë. Vështirë e kam të kuptoj ledhatimin e shpirtit për diçka që nuk ma ka qejfi, ajo edhe nëse shpërthen në pëlhurë, nuk shpërthen rrjedhazi dhe përkitazi me qetësinë shpirtërore, por me vazhdim të mendimit, idesë të skicuar nga lajkatari, dhe si mund t’i duken piktorit arti dhe dashuria si diçka të lehtësuara apo të shenjta, kur shndërrohen në mall për shitje. Kemi piktor që punojnë për shtije, piktor që punojnë për vete dhe mbivlerësojnë vetën duke shitur punimet me çmime të majme, kemi piktor të cilët ngjyrën dhe pëlhurën e ndjejnë si diçka të tepërt në vete që duhet të shpërthejë, piktor që shpejt e krijojnë atë që e kërkon publiku, piktor që “hobi” destinojnë motivimin, piktor që nuk lirohen nga korniza akademike, e shumë të tjerë të cilët nuk do i zë fleta. Por, cila është fituese ndaj lojës shpirtërore që shërben si rrëmbim për shitje? E keqja më e madhe është se shumica e njerëzve nuk janë njëmend me këtë, edhe pse është rrëfyer e vërteta. Në pikëpamje dhe përmbajtje fitues i merituar është ai që është destinuar të vuajë shumë, në radhë të parë sepse e tradhton frymëzimi, apo rrethanat e pengojnë të punojë. Por, edhe në disa çaste arti nuk i duket aspak i shenjtë e hyjnor. Ky krijues duhet të pajtohet se zemra i rri te arti ngaqë është i pajisur me dhunti që kanë lindur bashkë me të dhe duhet t’i dhurohet i tëri pa u kursyer, apo menduar se pëlqehet apo refuzohet, kjo nuk vlen për të dhe as që duhet të pengojë. Duhet të qarkulloj mendimi se e keqja gjendet e rrënjosur brenda nesh, pavarësisht se kush jemi. Piktorët e sotëm të rinj kanë një përparësi më të mirë se ata të vjetër, nuk moralizojnë në art, kjo është shumë e rëndësishme. Ata nuk krijojnë për shtije dhe as që e mendojnë, sepse po ta mendojnë, atëherë ajo nuk do të shitet dhe do të jetë e vakët në treg, dhe as që duhet të mendohet për treg. Arti nuk është biznes, e as biznesi art, arti nuk renditet tek luksi, dhe tek të humburit kohë me të, për art nuk duhet të flitet me gjysmë zëri dhe me gjithfarë nëntekstesh, edhe pse shumë piktura e meritojnë këtë. Fjala është për piktura të sinqerta me mundësitë e talentit e jo të shitjes. Me këta njerëz që kërkojnë të blejnë art me porosi, është e pamundur të lozësh me karta të hapura, dhe sa më i prerë të jetë mendimi i piktorëve ndaj cave si këta, aq më shpejt kanë për të ardhur ata tek piktorët. Andaj, o piktor krijo me qëllim për mos ta shitur shpirtin sepse gjithkush ka për ta blerë.... --------------------------- 1. Vincent Willem van Gogh ishte një piktor hollandez dhe një nga themelueset më të rëndësishme të modernes. I ati ishte pastor dhe xhaxhallarët e tij-shitësa veprash të artit. Edhe ai vetë nisi të punojë që në moshën 16-vjeçare në Hagë si një shitës i veprave të artit për kompaninë. Pikturat e tij patën qenë gjithnjë të errëta, por kohë pas kohe nisën të përkeqësoheshin deri më 1886, kur nisi sërish studimet në Cormon dhe u takua me piktorët impresionistë, mes të cilëve edhe Camille Pissarro, Claude Monet, Henri de Toulouse-Lautrec dhe Paul Gauguin. 2. Leonardo di ser Piero da Vinci ishte arkitekt i famshëm, shpikës, inxhinier, piktor e skulptor italian i Rilindjes. | ||||
29.1.2014.
Muzika
|
Muzika
Muzika i pijanstvo se čudesno slažu, stvaraju privrženi ritam, predstavljaju, utiču na osećanja. Stvaraju nešto nerazmljivo, što ne može da se objasni, razume, pojednostavni. Melodija je lepa, ali niko ne zna šta ona znači. U tome je čudesnost muzičke umetnosti. Ne postoji nista lepse nego što je nerazumevanje koje dotiče vrhove osećanja, iskorenjuje logiku, odvaja se od nje. Osećanje nije pripremljeno da bi sputavalo logiku muzike. Ona sama dominira, logika se distancira i ona je kao kupa puna magme. Duboko sa jednom efektivnom neindetifikovanom savešću, ne znamo da damo koncept osnove modela, majstorstva, same perfekcije, uspeva da nas razigra, da bi nam se dopalo telo keje ćemo da koristimo da se vinemo do obaka i to uz pomoć raznih zvukova. Ritam je jedan pokret duševnih oblika, unutar ritma postoji nepravilnost koja izvire iz osećanja i strasti. Šta će nam red, pravila? Oni nam diktiraju monotomiju, nepravilnost dubine duhovnog pokreta. Bubne opne su slobodne kada ne podležu pravilnim pokretima. Zbunjivanje ujedinjuje telo i osecanja, um izbacujem jer predrasuda briše strast zvuka. Suđenje u muzici rasvetljuje filozofiju i mišljenje. Tu ne postoji tip mišljenja, samo apsolutna sloboda, opuštanje, u stvari umor da bi se postiglo opuštanje. Pijanica se nestrpljivo pretvara u muziku, u njegovim plućima, dijafragmi, disanju, sve se ujedinuje, zatim imitira sebe, predmet, loše i dobro u Aristotelovoj poetici. Ni u muzici ne možemo da izbegnemo simuliranje. Aristotela treba shvatiti kao zvuk koji pojačava stavove, jer on uvek prvo, polazi od sebe. Vagnera treba uzdići visoko u pesimizam,u različitost, u distancu vremena iako služi vremenu. Dostiže kulminaciju unutar drame. Ditirambska ekstaza se pojašnjava u njegovoj simfoniji. Vagner “neprijatelj Ničea, folozofa bekstva, koji se napio Vagnerom, koji imitira sebe, ali, najbolje pijanstvo je imitacija sebe samog. I u muzici bolje je imitirati svoj ego nego kao želja Aristitela. Ali, opet nas ego okreće na sebe, sama melodija postiže da se telo odmori i tu muzika dostiže granice dominiranja. Piktoresknu snagu zvuka, simbola glasa, harmonije, senzualiteta, relaksacije , sreće, radosti, lepote. Ali, ako se ne pokrene iz umora ne može da se uspenje stepenicama stimulacijie.Vivaldi: proleće, leto. jesen, zima,pojedinačno imitiranje, kulminacija, apostrofal, raznolikost začeća.Ponovo leči telo,disanje i dušu. Podsvest kao da preživljava prošlost, Vivaldijeva melodija se penje na vrh i odmah pada dole, odatle odakle je počela, nastavlja ritam, tišinu, poslušnost, mekoću, opet se penje, ali opremljena -------- ‘’’’’’ lišća, cveća, pokretima, i opet povratak. Ni on nije stigao do samoubistva, do odgovora koji ogranićava um. Tu se i muzika završava, tu nema povratka. Život muzike je imitacija i ponavlajnje da bi se nastavilo. Muzika smiruje neurozu, često umiruje bol ako se uživimo u emitovanje i u muziku. Muzika ne postoji bez čoveka, zapravo produbljuje induvidialnost biljaka, ali ona živi tiho, bez našeg prisustva. Ovde nailazimo na: Betovena, Mocarta, Vagnera, Pink Flojda, Jima Morisiona. Svi oni daju smisao emitovanjem pora i svojim kretanjem. Žanrovi samo produbljuju promene, ali kako oni da sažive bez prisustva čoveka? Da li će životinja da igra, pleše, ili će da stoji ukočeno, ako je melodja provocira, a ne razume je? Muzika se kreće prema logici i služi osećanjima, zatim sa telom koje se uz pomoć nje oslobađa svega što je loše njome,ali se opet dopunjava. Postaje duša čoveka, dovodi do toga da telo zaboravlja pokrete , zaokružujući se u njima. Zašto sam ranije rekao da muzika ne može da ima koren bez čoveka. Muzika sama u sebi postoji u godišnjim dobima, biljkama, ali kako će da se pojavi melodija ako logika ne analizira, pojednostavljuje i ne prenosi je. Logika postiže samo da je razumememo, razume, ali ne i da stvaramo. Stvaranje može da izbledi istinu absolutne muzike biljaka. Logika kvari njihovu simfoniju ako pokušava da je ilustruje. Opet ravnodušnost emitiranja logike stvarne muzike koja se teško određuje i istražuje za nju. Kako god da je, muzika stimuliše dubinu, dušu uvodi u igru, ne u prevaru, laž, da bi nastavila, ali jednoj ekstazi, jednoj nepoznatoj, ne objašnjenoj, raznovrsnosti pokreta, tonova, stepenosti , pauzama, opet otimanje, igra razumevanja, igra smrti, premora, odmora. To je muzika, pravo razmumevanje. Muzika i pijanstvo su rođene istog dana, sekunde i minuta, srodne su.Vrsta uticaja, trudi se da sluzi, da utiče na ono nad čime ću da delujem. I još nešto. Muzika stimuliše ljude da pišu, kao da moraju da se bezuslovno klizaju po njoj, da se izgube u stihovima, da oponašamo tekst, tekst imitiranih, jednog “ambisa”, nepoznatog, ali lepog, prijatnog. Tišina imitira samu, muzika ujedinjava i uništava tišinu, da pokrene svaku metaforu, element, sebe.Tišina se čudi ekstazi pijanstva. Muzika se ponavlja, jer se sećam u mraku, kao da shvata neće dostići večnost. Onog dana kada čujem, umreću. Zvuci dubine su nepozanti, razdražuju bubne opne i logiku, ali uspevaju da stvore radoznalost. Tako žive u večnosti. I zvuci ne mogu razumeti dubinu duše kao što ni duša ne može da razume njih. Kada se glas ražalosti, dominira muzika, zove značenje duše, logične naglaske, gubi se u vazduhu, ostaje negde u dubini, gde niko ne može da dosegne kraj. Opet se vraća na početak i raznovrsnost. Italijani, Francuzi,Hrvati, Jevreji, Englezi, Amerikanci dotiču visinu u muzici. Neću da dokazujem jer je to već poznato, ali se samo udubljujem u to što predstavljaju. Muzika dobija kada telo i duh baci u ekstazu antike. Nesvesno, duša ponavlja i traži da se nastavi, bez ikakvog interesa, bez varanja. Ali, bez čoveka je samo mudrost, mirnoća. Muzika je umetnost jednostavnosti, sastavljena od najtežih stvari. Sloboda zvukova je oblik, ne pogrešan, već mogućnost stvaranja i nastavljanja. Ritmičko nastavljanje, instrumentalizovano izražavanje, ali ne mogu da ne pomenem Vagnera,kao što Niče zove nedostatak forme, oblika. Ni Vagner ne može da stvara iznad, bez, imititranja, ne treba da ga optužujemo ili da negiramo da ima dramatike. Drama ima svoju dubinu tek kod Vagnera. Muzika i život se emituju da bi živeli dva puta. ------------------ 1. Richard Wagner (Leipzig 22. svibnja 1813. - Venecija 13. veljače 1883.), Nemački kompozitor,dirigent, reformator opere i središnja ličnost u njenom razvoju u drugoj polovini 19. veka.Wagner je smatrao da svrha izraza u operi mora biti drama, te je njegova reforma rezultat tog mišljenja. 2. Antonio Vivaldi (Venecija, 4. ožujka 1678. - Beč, 28. srpnja 1741.), Italijanski kompozitor, violinist. 3. Pink Floyd je engleski rock sastav, osnovan 1964. godine u Cambridgeu, Engleskoj, poznat po psihodeličnim i progresivnim rock kompozicijama, filozofskim tekstovima pesama,zvučnim eksperimentiranjem, inovativnim omotima albuma i pomno osmišljenim nastupima uživo. Jedna je od najuspješnijih rock grupa ikada. Veruje se da je prodano oko 74.5 miliona njihovih albuma u SAD-u i preko 200 miliona albuma u celom svetu. 4. Jim Morrison (Melbourne, Florida, 8. decembra 1943. 1943- Pariz, 3. srpnja 1971.), američki pevač, legendarni vođa "Doorsa" 5. Ludwig van Beethoven (nemački izgovor [▶] )(Bonn, 16.decembra 1770. - Beč,marta 1827.), njemački kompozitor. Smatra se da je on jedan od najvećih kompozitora u istoriji muzike i bio je ključna figura u prijelaznom periodu između klasične i romantične ere u zapadnoj klasičnoj muzici. Njegova muzika i ugled nadahnjivali su, a ponekad i punili nesigurnošću iduće generacije kompozitora i muzičara. 6. Wolfgang Amadeus Mozart (Salzburg, 27. siječnja 1756. - Beč, 5. decembra 1791.), austrijski kompozitor. Wolfgang Amadeus Mozart je, prema oceni mnogih, jedan od najgenijalnijih kompozitora u istoriji muzike. Mozart je bio čudo od deteta, dečak koji je pre poznavao note nego slova i koji je već s tri godine počeo komponovati jednostavne pesmice, a s pet održavati koncerte.
|
Muzika nuk ekziston pa njeriun
Muzika dhe dehja shkojnë për mrekulli, krijojnë ritmin bashkëlidhen, pozojnë ndjenjën, ndikojnë. Krijojnë diçka që nuk mund të kuptohet, shpjegohet, thjeshtëzohet. Melodia është e bukur, por askush nuk ia di kuptimin. Këtu qëndron mrekullia e artit të muzikës. Nuk ka gjë më të bukur se e pakuptimta e cila arrin majat e ndjenjës, logjikën e çrrënjos , ndahet nga ajo. Ndjenja është e papërgatitur për ta kufizuar logjikën e muzikës. Në vete dominon, logjika distancohet dhe është si një kupë e mbushur me magmë. E thellë me një ndërgjegje efektivisht e pa identifikuar, nuk dimë të japim konceptin bazë të modelit, mjeshtërisë, përsosmërisë në vete , arrin të na lozë, të na pëlqej neve, trupin ta përdorë, t’i shërbehemi për të arritur në rreth me larmi tingujsh. Ritmi një lëvizje e rregullt e formave shpirtërore, brenda tij ekziston parregullsia, që buron nga ndjenja dhe pasioni. Përse duhet rregullsia? Ajo dikton monotoninë, parregullsia thellësinë e lëvizjes shpirtërore. Timpanet lirohen kur nuk i nënshtrohen lëvizjeve të rregullta. Çoroditësja bashkon trupin me ndjenjën, mendjen e përjashtoj se paragjykon ngaqë ajo spastron pasionin e tingullit. Gjykimi në muzikë kthjellë filozofinë dhe mendimin. Këtu nuk ka tip të mendimit, por liri absolute, çlodhje, në fakt lodhje për të arritur çlodhjen. I dehuri me padurim konvertohet në muzikën, nën mushkëritë e saja, diafragmën, frymëmarrjen, të gjitha i bashkon, pastaj imiton vetën, objektiven, të keqën të mirën e poetikës së Aristotelit. Nuk mund t’i ikim as në muzikë imitimit. Aristotelin duhet kuptuar kur e ngarkojmë mbi vetën si një tingull që përforcon qëndrimet, ngaqë ai nisë çdo gjë në vetën e parë. Vagnerin duhet arrirë në lartësi, në pesimizëm, në larmi, në distancë të kohës, edhe pse servilet brenda kohës. Arrin kulmin e formës brenda dramës. Ekstaza Ditirambike kthjellohet mbi simfoninë e tij. Vagneri “armik” i Nietzches, filozofit të arratisjes, ai që imitojë vetën, që u deh nga Vagneri, por dehja më e mirë ishte imitimi i vetës. Edhe në muzikë, më mirë imitohet nga vetja se sa nga dëshira e Aristotelit. Por, prapë vetja na kthen te vetja, melodia e vetës arrin vetëm ta çlodh trupin, këtu muzika arrin kufijtë e dominimit. Forcën piktoreske të tingullit, simbolin e zërit, harmoninë, sensualitetin çlodhjen, harren, gëzimin, bukurinë, por pa u nisë nga lodhja nuk mund të ngjiten në shkalla stimulative. Vivaldi: pranvera, vera, vjeshta, dimri, imitacion individual, kulminant, apostrofal, larmi e ngjizjes. Prapë shëron trupin, frymëmarrjen dhe shpirtin. Subkoshienca sikur përjeton të kaluarën, melodia e Vivaldit ngjitë në maje dhe menjëherë të shpie poshtë, aty nga ka filluar, vazhdon ritmin, qetësinë, butësinë, prapë ngjitjen, por të pajisura me shtrembëri, të gjetheve, luleve, lëvizjeve, prapë kthim. As ai nuk arriti tek vetëvrasja, tek përgjigja e limitit të mendjes. Aty përfundon edhe muzika, aty nuk ka kthim. Jeta e muzikës është imitim dhe përsëritje për të vazhduar. Muzika qetëson neurozën, shpesh ngritë edhe dhimbjen ngaqë përshtatemi mbi të dhe në mundësitë e imitimit. Muzika nuk ekziston pa njeriun, në fakt thellon edhe individualitetin e bimëve, por ajo jeton në heshtje pa prezencën tonë. Aty ndeshemi si me: Bethovenin, Mozartin, Vagnerin, Pink Floydat, Jim Morrisonin, të gjithë, i japin kuptim duke imituar porret dhe lëvizjen e tyre. Zhanret, vetëm thelluan ndryshimin, por si të jetojnë këto pa njeriun? A do vallëzoj kafsha apo do qëndroj e shtanguar duke u ngacmuar nga melodia pa ditë kuptimin? Muzika kalon kah logjika dhe shërbehet me ndjenjën pastaj me trupin kur liron çdo të keqe, por sërish e kompenson. Bëhet shpirt i njeriut, bënë që trupi të harroj lëvizjen duke u rrumbullakuar me të. Përse e thashë më lartë që muzika nuk mund të ketë rrënjë pa njeriun. Muzika në vetë eksiton tek stinët, tek bimët, por si do të shfaqet melodia nëse logjika nuk e analizon, thjeshtëzon dhe transmeton. Logjika vetëm arrin të kuptoj, por jo ta krijoj, krijimi mund ta zbehë të vërtetën e muzikës absolute të bimëve. Logjika prishë simfoninë e tyre nëse përpiqet t’i ilustron. Prapë indiferenca e imitimit logjikë të muzikës të vërtetës që vështirë përcakothet dhe hulumtohet për të. Sido që të jetë, muzika stimulon thellësinë, shpirtin e vënë në lojë, jo në mashtrim për të vazhduar, por në një ekstazë, një të panjohur, pa deshifruar, larmi lëvizjesh, tonesh, gradacionesh, pauza, prapë rrëmbimi, lojë e kuptimit, lojë e vdekjes, e stërlodhjes, pushimit. Kjo është muzika e mirëfilltë e kuptuar . Muzika dhe dehja kanë lindur të njëjtën ditë , të njëjtën sekondë dhe minutë. Janë farefis. Loz ndikimin, përpiqet të shërbej, të ndikon mbi atë që do të veproj. Edhe një gjë , muzika stimulon të shkruarit, sikur na bënë të rrëshqasim pa kushte mbi të, të humbim në vargun, dhe ta plasojmë tekstin, tekstin e të imituarit, të një “Humnere”, të panjohur, por të këndshme. Qetësia imiton vetëm vetën, muzika bashkon dhe zhduk qetësinë, për të vë në lëvizje çdo metaforë, element. Qetësia mrekullohet me ekstazën e dehjes. Muzika përsëritet, sepse nuk kuptohet në tërësi, sikur të kuptohet nuk do mbjellë përjetësinë. Do vdesë mu atë ditë kur dëgjohet. Tingujt e thellësisë janë të panjohur, por arrijnë të ngacmojnë timpanet dhe logjikën, disi mënjanë krijojnë kureshtjen. Kështu jeton në përjetësi. Edhe tingulli nuk mund ta kupton thellësisht shpirtin, sikurse shpirti atë. Kur zëri përpëlitet, dominon muzikën, thërret kuptimin e shpirtit, aksentët e logjikshëm, humbet në ajër, mbetet dikund thellë, që askush nuk mund të kujtoj fundësinë. Prapë i kthehet fillimit dhe larmisë. Italianët, Francezët, Kroatët, Hebrenjtë, Anglezët, Amerikanët... prekën lartësinë në muzikë. Nuk do argumentoj ngaqë janë të njohur, por vetëm thellohem në atë që përformojnë. Muzika fiton kur pushton trupin dhe mendjen, në kthen në një ekstazë antike. Pavetëdije, shpirt i përsëritur i kërkuar që të vazhdoj, gjithmonë të vazhdoj pa interes, pa hile. Por, pa njeriun ajo është vetëm urtësi. Muzika është art i thjeshtësisë nga gjërat më të vështira. Liritë e tingujve janë forma, jo të gabuara, por mundësi të ndërtimit dhe vazhdimit. Vazhdimit ritmikë, shprehje e instrumentalizuar, por nuk do ta përjashtoja Vagnerin siç e quan Nietzche mungesë forme. Nuk mund as Vagneri të krijoj mbi imitimin, nuk duhet akuzuar, ose pohuar se nuk ka dramaticitet, drama është e thellë tek Vagneri. Muzika dhe jeta imitohen për tu jetuar dy herë. ------------------ 1. Wilhelm Richard Wagner (Vilhelm Rikard Vagner) lindi më 22 maj 1813 në Laipcig; vdiq më 13 shkurt 1883 në Venedik ne pallatin Vendramin-Calergi. Ishte një kompozitor, teoricien muzikor, dirigjent, dhe eseist me ndikim në Gjermani. 2. Antonio Lucio Vivaldi lindi më 4 mars 1678 në Venecia, Itali. Violinist Italian. 3. Pink Floyd është rok grup i themeluar më 1964 në Cambridgeu, Angli. Ky bend është i njohur me muzikën psikodelikt dhe tekste filozofike. Madje, cilësohet si një rok grup më i suksesshëm. Kanë shitur në treg 74.5 milion albume në SHBA. Besohet që 200 milion të tjera në tërë botën. 4. James Douglas Morrison, (8 dhjetor, 1943 - 3 korrik, 1971), ishte kantautor, poet, shkrimtar dhe prodhues filmash amerikan. Ai njihet kryesisht si figura kryesore e grupit të muzikës The Doors. 5. Ludwig van Beethoven (sqt. Ludvig fan Bethovën) lindi më 16 dhjetor 1770 në Gdansk, Poloni dhe vdiq më 26 mars 1827 në Vjenë, Austri. Ka qenë një kompozitor i epokës klasike gjerman.
| ||||||||
20.12.2013.
Duša u konfliktu sa telom
|
Duša u konfliktu sa telom
Duša izgleda kao da se talasa da bi mogla sebe da razume. Kako da je uhvati kada ne zna gde je počela, ne zna osnovu na kojoj bi stvorila ljudsko biće. Ne poznajem znagu koja može da uništi ljudsko biće. Obe služe. Ona lepa održava drugu u životu, da se nastavlja i da bude uzvišena. Stvorili smo umetnost da ne bi umrali od istine. Umetnost odbacuje bilo koju polaznu tačku umetnosti. Istina služi duši kobno. Duša, sem logoke, ali ona služi da bi logika postojala. Duša je stvorena pre logike.Nju, nikada , niko nije pokorio, bila je sposobna, uvukla se tajno, bez sećanja, bez znanja, logike, da gospodari bićem. Znala je da biće ne može da opstane bez nje. Biće je gluvo i nemo bez duše. Duša skreće u njemu. Stvara lavirinte, uslove da se shvati istorija. Ni istorija nije stigla da da odgovor. Odgovor se nalazi duboko u duši. Označen je kao disanje, kao nešto bestežinsko koje se nalazi, pomera se u telu. Ali, gde je stvarno? Mi samo, možemo da pretpostavljamo jer logika već upravlja dušom. Kako da je ne vodi kada je duša starija od tela. Antiku, starost, čuva u telu. Kada zatvorimo oči, obavija nas crnilo, bezbojno, sećanja koja ni sami ne znamo, zašto da znamo kad me oslobađa. Dovoljno je što mi olakšava ovaj život , telo, oči, ruke i noge sve što mi drži, krv, mišiće. Srce. Duša lebdi svuda, kroz sve to i ne zahteva nikakav odgovor. Logika pokušava da se odvoji od duše, da se identifikuje duša se ujdenjuje sa njom , a sve da se ne razotktije. Golotinja dolazi pravo od nečega da služi život. Život pokriva golotinju duše. . .nastavlja se nad uobičajenošću, klišeima. Duša boli kada dominira bol, svi se žure... Oh, kako me boli, kažu.Ali, ne boli to jer nije došlo od nekog bola.. Telo je bol, i logika, ne duša. Bol je absolutna. Psiholozi kažu da teške bolesti dolaze iz duše, ne, ne dolaze sa bolešću, zatekli su bolest u telu, zatekle su raznovrsne boje, raznovrstan život, raznovrsne karaktere, koji u suštini imaju istu dušu, na rođenju i kada ih napuste, daju nekome, ni sami ne znaju gde, pa ni ja. Duša boli kada dominira bol, sve je u žurbi. Kako me boli, kažu. Ali , to ne boli jer je došlo ni iz čega. Telo je bol i logoka, nije duša. To je absolutno. Psiholozi kažu da teške bolesti dolaze iz duše, ne, nije došao bolestan, bolest se nalazila u telu , u raznolkikosti bojama, raznolikosti života, raznim karakterima, koji u suštini imaju istu dušu, na rođenju i kada su napušteni, dati su negde da ni sami ne znaju gde, čak ni ja ne znam, niti bilo koji filozof koji to tvrdi, bez iskustva, bez činjenica, prikupljeni, posvećeni, a zatim, kao slutnja budućnosti. Oh, kako me boli, ali ne znam odakle dolazi ta bol. Ne znam ništa o duši, nema osećanja , nerava, boje, težine. Ništa... Kod mene je kao jedno ništa koje prati logika da se potvrdi ego, koji se pretvara u dušu stareći ljudsko biće , umire život i uzvišen sa ovim.. Apsolutni duševni mir, sloboda učenja,površina, koncepcija, vladanje. Ulazi u svaki deo tela,organ, da ga hrani. U svaki deo tela, organa, ulazi hrana, ima neku važnost. Bez njega život nema smisao, absurdan je, ne postoji odgovor,ali ni logika.Jevreji i hrišćani to označavaju kao nešto uzvišeno, sveto. Kao božanska snaga koja ispunjava ljude, na pr. proroke...Ako čovek nema dušu, on nije ljudsko biće.Ni duša nema nikakvog smisla bez postojanja ljudi i proroka.Kontakt postaje objedinjen,veliki i absurdan. Termin”Sveti duh” je glavni moto , specijalno u hrišćanstvu kojim se iskazuje prisustvo treće osobe , Trojstva, istovremeno, uzajamno i isto kao sa Ocem i Sinom,iako je On trćca, poslednja, osoba koju je čovečanstvo otkrilo. U hrišćanstvu Sveti duh znači sam Bog, označava njegovu dušu, jedan oblik ili jedan prikaz Boga. Treba što više da osetiš dušu da bi mogao da živiš što slobodnije. Treba li da se veruje da je jedna figura hrišćanina koja uzima oblik Hrista, se opisuje kao Sveti duh, onaj koji daje utehu i snagu. To žrtveno jagnje koje je dalo dušu za ljude, njegov cilj je bio da posveti dušu, a i sebe, kao tihi izraz enigmatike, i sto je više nerazumljiv, to je dublji.Tada nije našao podršku u osnovi duše, a da bi se potvrdio, ojačao iznad misticizma, dajući nadprirodnu snagu. Svaka panteistička figura izrazava istu misao, istu tvrdnju, osveštava dušu bez osnova, stvara čudo, bez podrške koju daje nauka. Duh nije svestan bez objekta, bez oblika, ne moze da postoji.Hegel ga postepeno osvešćava u odnosu na predmet koji je protiv svog subjekta.U početku je svestan preko entiteta, intelekta, osećanja, vizuelnih čula, čula sluha,dodira; svi oni nemaju nikakav pristup kritici, odobravanja, nego samo pasivno posmatranje bez identifikacije objekta, predmeta. Zar nije jasno da ovde, sve što daje život opet ostaje enigma, nerazumljivo, obučeni ili nagi da bi bilo obavijeno logokom traženja – gde se nalazi, koliko teži on sam. Nema ničeg konkretnog između polazne tačke i nastavljanja, možda se nastavak dešava a da se ne razumeju definitvni koreni.I Ksenofan, filozof, isto tvrdi, prelazeći sa jednog nivoa u drugi nivo. Da prepozna čulne predmete,da se uzdigne do percepcije, zatim do razumevanja, i do priznavanja metofenomena. Um, uvek, kada ne oseća, potvrđuje tačan odgovor, dolazi do fenomena ekstaze, i to opravdava kao nejasnu identifikaciju sa ciljem osvajanja dubine, koju ni malo ne tvrdi. Subjekat, nikada , ne moze da poznaje objekat, ako ne poznaje sebe. Sebe,nikada ne tvrdi. Dekart osvešćuuje dušu za postojanje. Njegovo mišljenje doseže samo dovde: svest u duši postoji samo dotle dok misli. On odbacuje večitost duše posle smrti,uništavajući svaki razlog i nadu da se nastavlja večnost. Ali, kako moze da se porekne istinska želja pravog filozofa koji se, sa puno razloga, raduje momentu umiranja i nada se da će, posle smrti, na onom svetu uživati.On je, tokom života, žarko želeo smrt, i dolazi trenutak kada duša izda svako delo. Zašto se filozof žali na nešto što je sledio? Prema tome, najbolje je da zaobiđe život jedne duše ne primećujući nepoznato za sve što postoji. Ali, oni neće imati smisla ukoliko to i dalje nema smisla. Ali, kako mogu da tvrdim da se duša prilkom smrti oslobađa, napušta telo i postoji sama, a cilj joj je da se oslobodi. Ovaj privremeni zatvor lancem vezuje konflikt duše sa bićem, dok smrt reguliše problem postojećih.Istina je da će duša da se uzdigne iznad sebe samo kada biće nema nikakav telesni osećaj, i trudi se za sebe. Ne čuje, zvuk, bol, zadovoljstvo.... ------------------ 1. Hegeli, Georg Vilhelm Fridrih (HEGEL, Georg Vilhelm Friedrich), Nemački filozof (1770-1831). Hegelova filozofija predstavlja sistem logičke filozofije, toliko svestran, dubok i dosledan sebi , tako da ova svestranost i doslednost sebi , u istoriji filozofije nema ni predhodnika ni naslednika 2. Ksenofan se rodio u Kolofanu i bio je Pitagorin savremenik. On je pisao na taj način što je koristio stih kao Homer . Iako je koristio stih, on je bio filozof u pravom smislu te reči. 3. Rene Dekart je prvi veliki filozof modernog doba i može da se nazove predhodnikom koji je dostojan modernoj filozofiji. U Dekartovoj filozofiji su primarni ovi novi koncepti racionalizma i sumnje...
|
Shpirti në konflikt me trupin
Shpirti sikur valëvitë vetën për ta kuptuar qenia. Si ta kap kur as ai nuk e di pikënisjen, thellësinë, bazën e mbi ndërtimit të qenies? Nuk dijë forcën për të asgjësuar qenien. Të dytë servilen. E bukur kjo i mban të dytë të jetësuar, për të vazhduar dhe lartësuar. Shpikëm art për të mos vdekur nga e vërteta. E vërteta kundërshton çdo pikënisje artistike. E vërteta i vërsulet kobshëm shpirtit. Shpirti në përjashtim me logjikën, por i shërben që logjika të ekzistojë. Shpirti u krijua para logjikës. Ai në fakt asnjëherë nuk u zotërua nga as kush, ishte zot dhe u fut fshehurazi pa kujtimin, dijen, logjiken, arsyen, për të zotëruar qenien. E dinte se qenia nuk do ekzistonte pa të. Qenia shurdhmemece pa shpirtin. Shpirti lakohej në të. Krijoj labirinte, rrethana, luftë për tu kuptuar me histori. As historia nuk arriti përgjigjen. Përgjigja është thellë tek shpirti. U identifikua si frymëmarrje, si diçka pa peshë që qëndron lëvizë në trup. Por, ku është në të vërtetë? Mundemi veç të supozojmë për të se logjika tashmë prinë mbi shpirtin. Si mos të prijë kur shpirti është më i vjetër. Lashtësinë e ruan në trup. Kur i mbyllë sytë thellohem në të zezën, pangjyrën, kujtimin, atë që as vetë nuk e dijë, pse ta dijë kur më lehtëson Mjafton në këtë jetë të më lehtëson, trupin, qepallat, kokërdhokët, duart, këmbët, të gjitha që më mbajnë, zemrën, gjakun, muskujt. Shpirti lundron nëpër të gjitha nuk kërkon përgjigjen. Logjika përpiqet të ndahet nga shpirti. Ta identifikoj, shpirti unifikohet me të, mos të zbulohet. Lakuriqësi e drejtë e ardhur nga diçka për t’i shërbyer jetës. Jeta e veshi lakuriqësinë e shpirtit. Jeta vazhdon mbi përshtatjen. Shpirti dhemb kur dominon dhimbja, të gjithë i vërsulen. Oh, sa më dhemb thonë. Por, nuk dhemb ai sepse nuk erdh nga asnjë dhimbje. Trupi është dhimbje dhe logjika e jo shpirti. Ai është absolut. Sëmundjet e rënda thonë psikologët vijnë nga shpirti, jo, nuk erdh me sëmundje, gjeti sëmundjen në trup, në larmi ngjyrore, larmi jete, karaktere të ndryshme, që në esencë kanë një shpirt të njëjtë, të lindjes dhe braktisjes, të dorëzuar dikund që as vete nuk e dinë, madje as unë, as ndonjë filozof që vetëm pohon mbi të, pa përvojë, pa fakte, vërsulet, dedikohet, sikur parandjenjë dhe përcoll të ardhmen. Oh sa më dhemb kjo që nuk dijë se nga erdh. Nuk dijë asgjë për shpirtin, as që ka ndjenjë, fije nervore, ngjyrë, peshë. Asgjë.. Është si asgjë tek unë, i ndjekur nga logjika, i përjetësuar nga vetja, i shndërruar në shpirt duke plakë qenien, duke vdekur jetën. Lartësohet me këtë. Shpirti qetësi absolute, liri e nxënies, shpërfaqjes, ngjizjes, vërsuljes, pushtimit. Në të gjitha organet e trupit futet, ushqen, i bënë të kuptimshme. Pa të nuk do të ketë kuptim jeta e as absurdi, as përgjigja, por as logjika. Hebrenjtë dhe të krishterët e etiketuan si të shenjtë diçka më të lartë. Fuqi hyjnore që mbush njerëzit, p.sh profetët. Njerëzit pa shpirt nuk do ishin njerëz. As shpirti nuk do kishte kuptim pa profetët e njerëzit. Kontakti i bënë të unifikuar dhe të mëdhenj, absurd. Koncepti "Shpirti i Shenjtë" është rrymë kryesore veçanërisht në krishterim, me të cilin tregohet personi i tretë i Trinisë, bashkëpërbërës, bashkëveprues dhe i njëjtë me Atin dhe Birin, megjithëse Ai është Personi i Tretë i fundit që i zbulohet njerëzimit. Në pikëpamjet e krishtera Shpirti i Shenjtë nënkupton vetë Perëndinë, pra shpirtin e tij, një formë, ose një shfaqje të Perëndisë. Duhet ta ndjesh shpirtin sa më shumë më qëllim të jetosh sa më shumë në lirinë tënde. A duhet besuar atë që një figurë e krishteri si Jezusi bëhet përshkrues i shpirtit të shenjtë në formë ngushëllimi, apo fuqidhënës. Ky qengj i flijuar i cili dha shpirtin për njerëzit, kishte për qëllim ta shenjtëroj shpirtin, sikurse vetveten, të klithë gjuhëza enigmatike, dhe sa më shumë nuk kuptohen aq më të thella janë. Në këtë rast, nuk gjeti mbështetje mbi pikënisjen bazë të shpirtit, për ta argumentuar, e fuqizoj mbi misticizmin, duke i dhënë forcë të mbinatyrshme. Çdo figurë panteiste klithë të njëjtin mendim, të njëjtin pohim, shenjtëron shpirtin pa mrekulli bazë, pa u përkrahur nga shkenca. Shpirti nuk është i ndërgjegjshëm pa objektin, pa formën, nuk mund të ekzistojë. Hegeli e ndërgjegjëson gradualisht ndaj objektit që ka për kundër dhe subjektit të vet. Në radhë të parë ai ndërgjegjësohet përmes subjektit, intelektit, ndijimit, shqisave të pamurit, dëgjuarit, prekurit, të tëra këto nuk kanë ndonjë qasje kritike, mohuese, por vëzhgim pasiv pa identifikim të objektit. A nuk është e qartë se këtu mbi të gjitha ato që i vë në jetë, prapë mbetet enigmë, i pakuptuar, i veshur, apo lakuriqë për tu mbështjellë me logjikën e kërkuarit se ku peshon gjendja e tij. Asgjë konkrete mbi pikënisjen dhe vazhdimin, ndoshta vazhdimi ndodh pa u kuptuar rrënja definitive. Edhe filozofi Ksenofani pohoj të njëjtin subjekt duke kaluar nga një nivel në tjetrin nivel. Të njohë objektiva ndijimore, të ngjitet tek perceptimi, pastaj tek të kuptuarit, dhe njohja me metafenomenin. Qëllimin e vë tek te kuptuarit për shkak njohjes së fenomenit me metafenomenin. Mendja, gjithnjë kur nuk ndjen, argumenton përgjigjen e saktë, arrin në ekstazën e fenomenit, këtë e arsyeton si identifikim të paqartë me qëllim të kapjes së thellësisë, të cilën aspak nuk e argumenton. Asnjëherë subjekti nuk mund të njohë objektin pa njohur vetveten. Këtë të vetvete asnjëherë nuk e argumentuan. Dekarti e ndërgjegjëson shpirtin për ekzistencën. Mendimi i tij shkoi vetëm deri në këtë shkallë se: ndërgjegjësimi i shpirtit ekziston përderisa ai mendon. Përjetësinë e shpirtit pas jetës e hedh poshtë , duke vrarë çdo arsye, përgjigje, dhe shpresë për të vazhduar në përjetësi. Por, si mund të mohohet dëshira e filozofit të vërtet i cili me plotë arsye gëzohet në momentin e vdekjes, dhe pse pas vdekjes ai shpreson të gëzojë më shumë të mira në botën tjetër. Ai ka dashur shumë vdekjen gjatë procesit të jetës, vjen momenti kur shpirti tradhton çdo gjymtyrë. Përse filozofi ankohet për diçka që ka ndjekur? Atëherë, më mirë të anashkaloj jetën me një shpirt të pa vërejtur pa njohur për të gjitha që ekzistojnë. Por, nuk do kishin kuptim sikur që prapë nuk kanë kuptim. Por, si mund ta pohoj që në vdekje shpirti lirohet nga trupi duke ekzistuar në vetvete me qëllim për tu çliruar. Ky burg i përkohshëm mbanë nën zinxhirë konfliktin e shpirtit me qenien, derisa vdekja rregullon problemin e të ekzistuarit. E vërteta do të jetë që shpirti ngritët vetëm mbi vetën sikurse qenia kur nuk ka asnjë ndjenjë trupore, dhe përpiqet për vetveten. Nuk dëgjon tinguj, dhimbje, kënaqësi..... .............................. 1. Hegeli, Georg Vilhelm Fridrih (HEGEL, Georg Vilhelm Friedrich), filozof gjerman. (1770-1831). Filozofia e Hegelit paraqet një sistem logjik mendor aq të gjithanshëm, të thellë dhe në vetvete konsekuent, sa për nga kjo gjithanshmëri sistematike dhe konsekuencë mendore në historinë e filozofisë nuk ka pothuaj as paraardhës as trashëgimtar. 2. Ksenofani lindi në Kolofan e ishte bashkëkohës me Pitagorën. Ai shkruante duke përdorur një metër të njëjtë me atë homerik, e edhe pse përdori metër, ai është filozof me të gjitha atributet 3. Rene Dekarti është filozofi i pare i madh i periudhës moderne i cili mund te quhet paraardhës i denje i filozofisë moderne. Në filozofinë e Dekartit ishin parësore këto koncepte te reja :racionalizmi dhe metoda e dyshimit...
| ||||||||
20.11.2013.
Albanska drama
Sonte, drama shqipe “Yue Madeleine Yue” në Lucern
|
Albanska drama
Kad god se spomene Albanska dramaturgija ili kad god neki režiser pokuša da stvori Albansko delo, kritika I debate uvek upozoravaju na kvalitet, izražavajuci zapostavljanje nacionalnog ništavila. Zašto se to desava? Kako se dolazi do tema? Da li su efektivne, tretiraju li se duboko, u konkretnom obliku? Teme kojima se bave Albanski dramaturzi, se bave prošlošću, neki sadašnošću, opisujući duhovno karakterne crte osoba, na ironičan, satiričan, često i dramatičan i tragičan način. Ta dela se više bave pričom, nego radnjom, problem nije konkretan, materija koja se pojavljuje na prvim stranicama teksta se tretira polovično, previđa sa drugim dijalogom. Nedostaje potenciranje stvarnog života, egzistencije, prirode, čoveka, globalizam, kao i globalizacija i digitalizacija. To može da bude i nedostatak iskustva u čitanju drama, ali to iskustvo, nečitanje drame, može da postane opasan uticaj. Da ne bi došlo do ovoga, naši stvaraoci ne treba samo da pišu, olovkom , da bi popunili stranice ili da bi privukli publiku. Naši stvaraoci se malo inspirišu da budu oštri u stvaranju, da gaze moral, razbijaju nemoguće, da se doživi absolutno duhovno islustvo, da izađe kao pobednik realna situacija, uvek pod oazom subjektivnosti. Jednostavno, jedna duhovna propaganda, dinamična, duboki sadržaji sa kojima se svaka jedinka u svetu suočava. Drama se ne stvara da bi se dobila kora hleba, njen cilj je duhovni , zatim otelotvorenje. Radnja koja se dešava u drami, bilo da je izvodi muško ili žensko, treba da predstavlja ceo život, prikazan unutar scene. Ne treba da budemo zasićeni, zadovoljni, zato što smo u tom slučaju neznalice, naprotiv, ovaj književni žanr zahteva urin. Velika dela se nikada ne stvaraju punog stomaka. Neki Albanski dramaturzi, najpoznatiji, koji je pisao drame, je i Kole Jakova, napisao je dramu “ Rascvetali nar” “Velika poplava” “Halil i Hajrija” itd… On je, uvek, bio izazvan, obuzet, političkim, ekonomskim , sukobima. Teme u njegovim dramama su istorijske, porodice gde se ljubav suprotstavlja tradicionalnim zakonima veridbe. Život na selu, je, takođe jedna od problematika kojima se bave. Josif Papa Đoni, jedan od janvećih kritičara, navodi:” Kompozicioni sastav drama K. Jakove, prati opšti princip klasične drame , tradicionalne, relalistične, sa linearnim razvijanjem događaja”. Fadil Pacrami, dramaturg, poznat u periodu diktature, drame: U oluji” “ Na ruševinama” “ Belo i crno” “ Neistraženi putevi” itd. Pisao je prema pravilima , politici mita i patriotizma. Diktator Enver Hoxha ga je osudio na 25 godina zatvora, i u delima mu se vidi njegova uznemirena duša, sačuvana je nepravda koja mu je učinjena, tako da njegove radove karakteriše igra među njima: za i protiv, hladno- toplo. Poznati dramaturg je i Fadil Kraja, čije su napoznatije drame: “Blertino pitanje” “ Napredni momci” “Način života” “Kad srca govore” “kućni lav” i druge. Njegova dela su optimistička, kritičari su ih ocenili kao patetična, koja izrazavaju vrlinu, moral i običaje. Teki Dervishi je poznat kosovski dramaturg čija su dela izvođena u Kosovskom Narodnom pozorištu. Poznate drame su mu: “Prozor tame” , Ogledala razočarenja”, “Kosti koje dolaze kasno”. To su drame koje imaju individualni pravac, ali, takođe i kolektivni. Istorijski prikaz, etnokulura, duboka patnja, to su abstraktne predstave drama. Sudbina Albanaca je krojena preko dramatičnog opterecenja. Beqir Musliu je dramaturg, pisac koji je poznat tek na Kosovu. Najpoznatije su mu drame: “ Ja, Halil garria”, “ Faustina”, “ Kukavicji sat” itd. Uzdiže se iznad egzistencijalizma, istorije. Sve se prelivaju kao tragični realizam, metafora, ali ne konkretne. Rexhep Qosja, je dramaturg, ali i književnik, akademik. “Živa sfinga”, “Beselam, zašto me žrtvuju”, “ Smrt jedne kraljice “, “ Gala”, otkrivaju ljudsku sudbinu, istoriju Albanskog naroda. Svrha, namera, drama koje je pisao Qosja je pokusaj da leti iznad mita, i da uđe u istorijsku stvarnost. Prošlost postaje predmet mistike i vraća se na jasnijim osnovama. Međutim, svetska drama, kada se uporedi sa nacionalnom, ide, skoro, u drugom smeru. Henrik Ibzen, neustrašivi, koji je pokusavao da dovede pred sud buržoasko moderno drustvo. Buržoazija ostaje puna pakosti i prljavštine. To se najbolje vidi u liku Branda u drami “Brand”.Brand poziva da se svim snagama bore za zivot i smrt. On je posvećen čoveku, onome što je ranije rečeno, besmrtnosti, tako da su njegove drame:” Neprijatelj naroda””Gospođa Ingra Ostrot” “ Per Gint” “ Kuća lutaka” , “Senke” “Divlja ruža” itd. Predstavljaju jedno, potpunu sliku idejno estetskog oslikavanja. Anton Pavlovic Čehov, besmrtni dramaturg, poznat po dramama:” Ivanov” ističe iskrenu ljudsku figuru koja će da služi društvu , a koja postaje žrtva istog. Zatim “ Čajka” u kojoj se ogleda zrelost Čehova. “Ujka Vanja”, “Tri sestre” “Bašta trešanja” koje se smatraju kao lične drame jedne individue, ali se one uvek generalizuju i u tome se ogleda njihova prava vrednost. Konflikt je prisutan tako da glavna dela čini besmrtnim. Alber Kamy, poznat kao filozof i apsurdni pisac, ističe se pozorišnim delima: “ Kaligula” u kojoj prikazuje potpuno ludilo, ubistvo, obrazac jednog čudnog oblika uzvišenog, težnje ka absolutnom. U Kaligulinom srcu se nalazi razdor i raskol. To je besmrtno delo zato što svaki čovek ima u sebi Kaligulu. Tu je veličina dela, a koja ga odvaja od naših nacionalnih dela koja su prašnjava od vremenskog zaborava . Prema tome, postavljanje na pozorišnu scenu je lako, ako je sa uputstvom autora. « Nerazumevanje » neke druge drame, koje se manifestuje između egzistencije ljudi ili između čoveka i čoveka. Lik majke i ćerke koje ubijaju da bi se obogatile. Prilikom ubistva, one se ne libe da ubiju sina i brata koji im se našao na putu. Kada shvate šta su učinile, one, iz očaja,vrše samoubistvo. Cilj je jasan- svaka ljudska aktivnost, delovanje, je apsurdna. Tema je duboka, jedan ego, absurd, koga svaki čovek ima. Drame Ežena Jonesku liče na pusto ostrvo, jer, po njemu, svako, je sam sebi , pusto ostrvo. Drame kao :” Nosorog” gde se čovek pretvara u nosoroga, svi se pretvaraju u nosoroga sem glavne ličnosti , koji se trudi da se pretvori u nosoroga, ali mu to ne uspeva jer on brani svoje, ljudske ideale. U dramama “Stolice” i “Ubica bez garancije” gde je direktna percepcija stvarnosti zamenjena besmislenom gomilom reči. Očigledno je da je svako nastojanje da se pronikne u svrhu ljudskog postojanja- besmisleno, neuspešno. To je, zaista , večna tema, u poređenju sa onim nacionalnim, nejasnim. I dela Samuela Beketa, kao što su: “Čekajuci Godoa”, “Oh, srećni dani” pokazuju stvarne ljudske korene koji određuju njihove medjusobne odnose. Imaju za cilj da nam pokažu da je ljudsko postojanje besmisleno. Prema tome, nacionalne drame u poredjenju sa svetskim dramama, će se nalaziti daleko jedne od drugih, ako se uzme u obzir kvalitet. Uništavanje lokalne sujete će postojati sve dok počinioci ne budu izuzeti iz ove nasleđene noćne more. Svetske drame ce uvek pokušavati, da dublje i dublje, istražuju čoveka, život, biljke, ekstazu, smrt, uzaludnost, ništavilo, Boga, sve one koji prolaze pored nas i mi i malo obraćamo pažnju na njih. ------------------------------------- 1. Josif Papa Gjoni”Istorija Albanskog pozorišta “Tirana, 2011, str. 185 2.Kole Jakova , dramaturg, pesnik, i Albanski romasijer 3. Fadil Pacarani, dramaturg i poznati političar za vreme diktature Envera Hodze 4. Teki Derviši je pisac i publicist sa Kosova 5. Beqir Musliu, Kosovski pisac. U početku se bavio poezijom, kasnije i pričama, romanima, književnim kritikama i dramaturgijom. Način pisanja, metafore , simboli koje je koristio u delima su ga odmah postavile u rang najperspektivnijih pisaca. 6. Rexhep Qosja, pisac sa Kosova, govoreći o ulozi kritike i modernizmu, potvrđuje da „socijalistički realizam nije kao realizam, zato što je romantizam”.Štiteći i sprovodeći takvu kritiku i napuštajući veličanje jedne jedine orijentacije, osigurao je svojim studijama nove dimenzije koje pripadaju svim uzrastima. |
Drama vendore larg asaj botërore!
Sa herë që përmendet dramaturgjia shqipe, apo sa herë regjisorët përpiqen të inskenojnë ndonjë vepër shqiptare, kritika, debatet gjithnjë alarmojnë cilësinë, duke shprehur neglizhencën e mosvlerës kombëtare. Përse ndodh kjo? Mbi çka ndërtohen temat? A janë efektive, a trajtohen në formë konkrete të thellë? Temat të cilat trajtojnë dramaturgët shqiptar prekin të kaluarën, por disa edhe të tashmen mbi përshkrimet shpirtërore, poetike të personazheve të një vizatimi ironik, satirik, shpesh herë dramatik, por edhe tragjik. Ato më shumë i nënshtrohen fjalës sesa veprimit, problemi nuk është konkret, materia e cila shpërfaqet në faqet e para të tekstit trajtohet vetëm në formë gjysmake, anashkalohet me një dialog tjetër. Mungon vëmendja reale jetësore, të ekzistencës, të natyrës, njeriut, globalizmit si dhe digjitalizimit. Ndoshta edhe është mungesë e përvojës së lexuarit drama, por kjo përvojë mund të shndërrohet në rrezik ndikimi. Për mos t’u shndërruar në këtë rrezik, krijuesit tanë, nuk duhet ta valëvitin penën vetëm për të mbushur faqet, dhe për të rënduar publikun. Krijuesit tanë pak motivohen, për t’u bërë të mprehtë në krijimtari, duhet shkallmuar moralin, shkoqit të pamundurën, të përjetohet absolutja shpirtërore, të ketë rrugëdalje situata praktikisht, gjithnjë nën oazën subjektive. Thjeshtë një propagandë shpirtërore, dinamike, përmbajtje të thellë me të cilat çdo njeri në botë ballafaqohet. Drama nuk prodhohet për një copë bukë, qëllimin e ka tek shpirti e pastaj tek inskenimi. Veprimi i saj, qoftë femëror apo mashkullor, duhet ta përfaqësoj një jetë të tërë brenda skenës. Nuk duhet të jemi të ngopur, sepse atëherë jemi të paditur, përkundrazi, kjo gjini letrare kërkon urinë. Asnjëherë veprat e mëdha nuk janë krijuar me barkë të ngopur. Disa dramaturgë shqiptarë më me nam si: Kolë Jakova i cili shkroi drama: “Lulet e shegës” “Përmbytja e madhe”, “Halili dhe Hajrija” etj... Ai gjithnjë ishte i sfiduar nga konfliktet politike, ekonomike. Temat e dramave ishin historike, të familjeve me dashuri kundër zakoneve të fejesave. Edhe jeta e fshatarëve ishte një nga problemet. Josif Papagjoni njëri ndër kritikët më me nam shënon: “Thurja kompozicionale e dramave të K. Jakovës ndjek përgjithësisht parimin e dramës “Klasike”, tradicionale, realiste, me shtjellimin linear të ngjarjeve...” .Fadil Pacrami, dramaturg i njohur i periudhës së diktaturës. Dramat: “Në tufan”, “Mbi gërmadha”, “E bardha dhe e zeza”, “Rrugëve të pashkelura” etj. I nënshtrohen një rregulli, të mitologjisë politikës dhe atdhetarizmit. I dënuar me 25 vjet burg nga diktatori Enver Hoxha, dukshëm në vepra dallohet shpirti shqetësues, konservimi i padrejtë ndaj tij, dhe e veçanta e veprave të tija është loja në mes asaj: për dhe kundër, ftohtë dhe nxehtë. Fadil Kraja, poashtu dramaturg i njohur me dramat: “Çështja e Blertës”, “Djem të mbarë”, “Në udhën e jetës”, “Rozafa”, “Kur flasin zemrat”, “Luani i shtëpisë” etj.., Veprat e tija janë optimiste duke u cilësuar nga kritikët si patetike ku shprehet virtyti, morali dhe zakonet. Teki Dervishi, dramaturg i njohur kosovar , veprat e të cilit janë inskenuar në teatrin Kombëtar të Kosovës. Dramat si “Zbutësi i njerëzve syzymrydë”, “Dritarja e zymtësisë”, “Pasqyrat e zhgënjimit”, “Eshtrat që vijnë vonë”, drama që marrin një kahe individuale, por edhe kolektive. Pasqyrimi historik, etnokultura, vuajtje e thellë, janë abstraktet tematike të dramave. Fati i njeriut shqiptar endet mbi barrën e rëndë dramatike. Beqir Musliu, dramaturg shkrimtar dhe njëri më me zë tek ne në Kosovë. Dramat: “Unë Halil Garria”, “Faustina”, “Ora e kukuvajkës” etj.. Ngritën mbi ngjarjet e ekzistencializmit, historisë. Të gjitha gufojnë si realitete tragjike, metaforike por jo konkrete. Rexhep Qosja, dramaturg, por edhe studiues i letërsisë, akademik. “Sfinga e gjallë”, “Beselam pse më flijojnë”, “Vdekja e një mbretëreshe”, “Gala”. Shpalosin fatin e njeriut, historisë së kombit shqiptar. Qëllimi i dramaturgjisë së Qosjes është përpjekja për të fluturuar përtej mitit, dhe futur në realitetin historik. E shkuara bëhet lëndë e mistikes dhe na vije nëpër baza të kthjellëta. Ndërkaq, dramaturgjia botërore krahas me atë kombëtare merr pothuajse një kahe tjetër. Henrik Ibsen,i guximshëm i cili ishte përpjekur të nxirrte para gjyqit letrar shoqërinë borgjeze moderne. Borgjezia mbetet poshtërsi dhe ndyrësi. Kjo më së miri vërehet tek figura e Brandit në dramën “Brand”. Brandi bënë thirrje për të luftuar me të gjitha forcat për jetë a vdekje. Ai i dedikohet njeriut, asaj që u tha më parë pavdekshmërisë, prandaj dramat e tija si: “Armiku i popullit”, “Zonja Ingra e Ostrotit”, “Perr Gynt”, “Shtëpi kukulle”, “Hijet”, “Rosa e egër”, etj.., janë një përfytyrim i plotë mbi karakteristikat ideo estetike. Anton Pavllovic Cehov dramaturg i pavdekshëm i njohur me dramat: “ Ivanov”, në pah del figura e njeriut të ndershëm që do t’i shërbejë shoqërisë dhe që dështon e bie viktimë e saj. “Cajka” shënon pjekurit e Cehovit. “Xhaxha Vanja”, “Tri motrat”, “Kopshti i Cërshive”, gjithnjë janë konsideruar si drama personale e një individi, por ato kurdoherë përgjithësojnë dhe këtu qëndron vlera e tyre kryesore. Konflikti është i pranishëm dhe i bënë veprat globale të pavdekshme. Albert Kamy, i njohur si filozof dhe dramaturg absurd, veçohet me veprat teatrale: “Kaligula” ku kemi çmendurinë plot vrasje, trajtën e një aspirate të çuditshme sublime drejt absolutes dhe të pamundurës. Harbimi dhe përçarja gjendet në zemrën e Kaligulës. Vepër e pavdekshme, sepse çdo njëri në jetë ka brenda Kaligulën. Këtu qëndron madhështia e veprës, që e veçon nga veprat tona kombëtare me të pluhurosura nga harrimi kohor. Andaj, inskenimi në teatër është i lehtë me çdo udhëzim të autorit. “Mosmarrëveshja”, një dramë tjetër, që manifestohet në mes ekzistencës dhe njeriut, apo midis njeriut dhe njeriut. Figura e nënës dhe të bijës që vrasin për tu pasuruar. Në këtë rrugë të vrasjes ato nuk sigurojnë të vrasin edhe djalin dhe vëllanë e tyre që ka ardhur nga mërgimi. Pasi kuptojnë, të dyja nga dëshpërimi vrasin vetën. Qëllimi është i qartë, çdo veprim i njeriut është absurd. Tema është e thellë e një egoje absurde që ka çdo njëri. Ndërsa, dramat e Ezhen Joneskos i ngjajnë një ishulli të shkretë, sepse , sipas tij, kushdo në vetvete është një ishull i shkretë. Dramat si: “Rinoqeronti” shndërrimi i njeriut në Rinoqeront, të gjithë shndërrohen përveç kryepersonazhit i cili përpiqet të shndërrohet , por nuk mundet , ngaqë mbron idealin e tij njerëzor. “Karrigat”, “Vrasës pa garanci”, perceptimi është i drejtpërdrejt i realitetit i zëvendësuar me grumbull fjalësh pakuptim. Dukshëm e bartë këtë se çdo pretendim për të zbuluar qëllimin e ekzistencës njerëzore, na dërgon në dështim. Vërtet një temë e përjetshme krahas me ato kombëtare të vakëta. Edhe në veprat e Samuel Bekketit si: “Duke pritur Godonë”, “Oh ditë të lumtura”... paraqiten rrënjët e vërteta njerëzore të cilat përcaktojnë marrëdhënien në mes tyre. Synon të na komunikojë ankthin dhe kotësinë e ekzistencës njerëzore. Atëherë, dramat kombëtare, me ato botërore do të jenë në një distancë mjaftë të largët, nëse flitet për cilësinë. Vdekshmëria e kotësisë vendore do të ekzistojë, derisa autorët nuk lirohen nga ky ankth i trashëguar. Dramat botërore do përpiqet gjithnjë e më thellë të hulumtojë njeriun, jetën, bimët, ekstazën, vdekjen, kotësinë, asgjënë, perëndinë, të gjitha që kalojnë pranë nesh dhe kemi pak vëmendje për to. ------------------------------- 1. Josif Papagjoni, “Historia e teatrit Shqiptar”, Tiranë, 2011, fq:185 2. Kolë Jakova, dramaturg, poet dhe romancier shqiptar. 3. Fadil Pacarami, dramaturg dhe politikan i njohur i diktaturës sw Enver Hoxhws. 4. Teki Dervishi, ishte shkrimtar dhe publicist shqiptar nga Kosova. 5. Beqir Musliu, shkrimtar nga Kosova. Në fillim merrej poezi e pastaj edhe me tregime, romane, drama e kritika letrare dhe dramaturgjike. Mënyra e të shkruarit dhe metaforat e simbolet e përdorura në shkrimet e tij, atë menjëherë e renditën në rangun e shkrimtarëve me një perspektivë të theksuar. 6. Rexhep Qosja, shkrimtar nga Kosova duke folur për rolin e kritikës dhe modernitetit, pohoi se "realizmi socialist nuk është as realizëm, sepse është romantizëm". Duke mbrojtur dhe ushtruar një kritikë të tillë dhe duke hequr dorë nga glorifikimi i një orientimi të vetëm u siguroi studimeve të veta dimensione të reja që i përkasin të gjitha kohërave.
| ||||||||
27.10.2013.
Idemo dalje
|
Idemo dalje
Ovaj život je kao tkanje, odlučivanje i kontrola. Ja sam onaj isti, samo još iskreniji prema sebi i vama. Definitivno, ni malo, ne želim da se proveravam, kao i prvog dana, prapočetka, odlučuje instinkt. Slikar, pesnik, pisac, ako planira, ne liči, na dušu. Dušu ne možemo da kontrolišemo, ona nema pravila, stege. Apsolutno ne. Put, hodanje, da se stvori praznina. Umetnost je treperenje upravljeno protiv svega. Umetnost ulazi, prodire svuda, čak i mrtve budi. Umetnost je gore, visoko, plavetnilo na nebu, ali nije monotona u dubini. Umetnost - nesvesna, nekad, jednom, svesna. Stara za postmodernu. Starost sprečava apsolutni vrisak za dominiranjem. Umetnost, budućnost. Ako se bavimo njome, ne postoji nikakva savršena formula. Relativno da - postoji. Jako dobro. Nastavlja se. Zašto da ne idem dalje? Malo pravila, ali šta ako bi bila ili je bila umetnost? Autodidaktična, bezvredna za obrazovane osobe. Ali niti su oni, niti smo mi Da Vinci, Mikelanđelo, Rafaelo…Trebalo je da postoji i da bude neplanirana dubina. Zvuk boja, najniži od pamtiveka. Oni, koji će vas uvek ocenjivati. Ričard Vagner - genije; Prometej – otkriće; Šekspir-enigma pisane drame; da nastavimo: Niče - protivrečnost u svakom redu koji je napisao; nije isti kao na početku; Pikaso- lepota na početku - razočarenje na kraju; Van Gog - uvek bol; Modiljani-radost, kratak život. Samo trenutak. Ali, gde su nestali oni koje smo pomenuli, ili da vlada, dominira, nad onima koji ne shvataju. Ili ih shvata, da bi ih veličao. Velikani su, uzvišeni, da bi živeli večno. Nimalo nisu predviđali dugovečnost. Njihova umetnost facinira devičansku lepotu poluostrva. Zašto da ja citiram ovu dubinu? Zašto da budem njen deo? Zašto da ja pričam o tome? Bolje da nisam nikada postojao, da me nikada nije bilo. Ne bih nista osećao, niti bih čuo, slušao glasove. Bio bih ništa. Onaj koji je “ništa”, niti može da piše niti se spominje. Dakle, idemo dalje…ista voda nije uvek ista… Da pišem o Heraklitu, koji je otkrio… Zasto treba da pišem o njemu? Zašto da ga kritikujem? Programirani, možda nisu sposobni da biraju. Iskrenost lepo razvija svest , a svest guta sve. Topi osećanja, duša vodi, telo završava, oformljuje. Tako treba da bude. I, opet, iz početka. Zašto mora tako? Možda nije trebalo tako da bude… konflikt u svemu, u svakom dometu.. Protivim se svemu. One korake koji ostavljaju tragove, gazim, ispravljam, međutim oni ostavljaju tragove neokaljanosti, nevinosti. Pada sneg i ja ga gazim, utabavam. Bolest, zakleti neprijatelj, prezir protiv koga ne mogu da se borim, ni ja niti iko drugi. Bolest je pobednik koja nas čini robovima i neprijateljima, ali ona pobedjuje. Zašto od nas praviš lutalice? Nastavi, treba da nastaviš. I mi, moramo da se uverimo. To je igra sa nama. Baš je kao pozorište kome nedostaje iskrena publika. Publika koja na premijeri, aplauzom, izdavaja bolesnika. Ne znam zašto pišem. Ne znam zaštopevač tako lepo peva. Ne znam zašto pisac produbljuje vezu i sve više me privlači. Zašto je slikar tako pun kolorita, konceptualan? Zašto Orhan Pamuk radi deset sati za samo pola strane? Zašto toliko puno radi , za malo? Možda je to- malo- ali dovoljno. Ono – mnogo- postaje rob koji se žrtvuje. Mozak je tu, da bi se koristio onoliko koliko je potrebno. Proverava disanjem, dahom... Idemo dalje- Ja, uopšte ništa ne planiram, ni jedno napisano slovo. Ne znam razlog zašto sam baš to napisao... Možda i nije potrebno to sve da radim. Kamijev « Stranac » je nastao u jednom dahu. Život, sebe, je vratio u ništavilo, nulu. Tu je on počeo. Majčin embrion, začetak. Ona pobeđuje, ona vodi... Od nje imamo genetsko nasleđe. Volimo je i volećemo je. Ne spaja nas samo kora, grana... mi smo ona.. Kompleks života, večitost- to je majka. Teškoće sa kojima se suočavamo, Sizifov posao, istovremeno dva bića. Svako treba da shvati. Ako ne shvatamo, ne možemo dalje da nastavimo. On tako nastavlja, ide dalje, sakati svet.. ali. Možda tako treba… neka bude tako- da tako treba da bude…krug koji se zatvara oko svega… Zadatak koji nema rešenja. Mi smo krivi.. Da smo bili krivi, na samom rođenju bi snosili krivicu. Pri rođenju smo svi čisti, bez krivice.. beli… Kažu da smo nesvesni. Stari smo, uvek smo svesni… Ne dolazimo iz absolutnog.. Kako starimo, postajemo čisti kao malo dete i takvi umiremo.. U tome je zadovoljstvo. Umetnici su oni koji treba da se bave ulepšavanjem, ispravaljem i porukama. To se nastavlja. Ostavimo da sve teče svojim tokom… Dovoljno je da sve izvire iz dubine duše, nevine umetničke duše. Tako treba da ugleda svetlost dana… Nesvesno… Umetnost i svest postoje. A ja, mislim na oboje. Ljudi se trude da produže svoj život što je više moguće. Ali, ne znaju da život ima svoju krunu, ona koja stoji i ima svoj kraj. ----------------------------------------------------
|
Le të vazhdojmë...
Kjo jetë, endje, vendosje dhe kontroll. I njëjti jam, më i sinqerti me veten dhe me ju. Aspak nuk dua të kontrollohem, instinkti vendos si në ditën e parë. Vazhdim... Piktori, poeti, shkrimtari, nëse planifikon nuk i ngjan shpirtit. Shpirti nuk ka kontroll, as rregull. Absolutisht. Rrugë, ecje, bosh për të krijuar. Arti është ndezje e kundërt me çdo gjë. Arti hyn çdo kund, madje edhe të vdekurin zgjon. Arti është lart, qiell, kaltërsi, por jo monoton, i thellë. Arti - pavetëdije, e dijshme dikur. I vjetër për postmodernen. Vjetërsia pengon klith absoluten për të dominuar. Arti, e ardhmja. Nëse merrem me të nuk do të nxjerr ndonjë formulë perfekt. Relative për të ekzistuar. Shumë mirë. Vazhdon. Pse mos të vazhdoj. Nuk kupton pse duhet të vazhdoj. Pak rregull, po sikur të kishte a do ishte art? Autodidaktë, i pavlerë për të shkolluarit. Por, as ata, ose ne, nuk jemi Da Vinçi, Mikellanxhelo, Rafaeli... Thellësi pa planifikim duhet të ishte dhe duhet të jetë. Tingull i ngjyrës, përjetësi për të ulëtit. Ata që gjithnjë do t'ju vlerësojnë. Rikard Vagner-Gjeni. Promethe - zbulim. Shekspir - enigmë i dramës së shkruar. Le të vazhdojnë. Nietzche - kontradiktë në çdo rresht që shkruan. Nuk është ai që në fillim. Pikaso - bukuri në fillim, zhgënjim në fund. Van Gogh - dhimbje gjithnjë. Modiljani - harre, jetë pa gjatësi. Vetëm moment. Po ku ikën këta që i shënuam, apo shënuan vetë mbisunduan mbi ata që nuk i kuptuan. Ose i kuptuan për t'i lartësuar. Ishin të lartësuar për të jetuar gjithnjë. Nuk planifikuan aspak jetëgjatësinë. Arti i tyre mahnit bukuritë e virgjërisë endacake së gadishujve. Pse unë të citoj këtë thellësi. Pse unë të jem pjesë e saj? Pse unë të komentoj këtë? Sa mirë sikur të mos isha asnjëherë. Nuk do njihesha, nuk do dëgjojë zërat e tyre. Do isha një asgjë. Ai asgjë as që do shkruaj, as që do përmendej. As këta nuk do përmendeshin. Le të vazhdojnë. Lumë që rrjedh asnjëherë njëjtë. Heraklit për ta zbuluar. Pse duhet të shkruaj? Pse duhet të komentoj? I programuar, ndoshta i paaftë për të zgjedhë. Sinqeriteti shumë bukur shpalos vetëdijen, e cila gëlltitet nga çdo gjë. Ndjenja shkrin, shpirti udhëheq. Trupi servil. Kështu duhet. Prapë duhet. Pse të duhet? Ndoshta nuk është dashur. Në konflikt me çdo varg. Çdo pjesë e kundërshtoj. Hapat që lënë gjurmë i shkel i korrigjoj, mirëpo ata lënë gjurmën e pafajësisë. Bie borë, unë shkel mbi të. Sëmundje, armik i përbetuar, i përbuzjes që nuk mund të luftoj, jo veç unë, por askush. Sëmundja fitimtare na bënë skllav, edhe armik, por t'i fiton. Përse të na endësh? Vazhdo, duhet të vazhdosh. Duhet edhe ne të bindemi. Loz me neve. Tamam teatër, që mungon publiku i sinqertë. Publik duartrokitjesh që në premierë veçon të sëmurin. Nuk e di përse e shkruaj. Nuk di përse këngëtari këndon aq bukur. Nuk di përse shkrimtari thellon vargun dhe më tërheq. Përse piktori është aq ngjyror, konceptual. Përse Orhan Pamuk punon dhjetë orë për gjysmë faqe? Pse shumë për pak? Ndoshta ajo pak është që duhet të jetë. Ajo shumë vetëm skllav për t'u sakrifikuar. Truri është i shtrirë, i shfrytëzuar për aq sa duhet. Ajo sa duhet kontrollohet nga frymëmarrja. Le të vazhdojë. Unë aspak nuk planifikoj, asnjë shkronjë që e vendos. Nuk e di pse e vendos. Ndoshta as që duhet. I huaji i Kamysë doli me një frymë. E ktheu veten në një jetë të ftohtë, zero. Nga aty u nis. Embrioni nënë. Ajo fiton, ajo udhëheq. Ajo gjenetikisht na trashëgoi. E duam dhe do ta duam. Nuk është lëvozhgë e vjetër që na mban. Ne jemi ajo. Kompleks i jetës përjetësi - nënë. Vështirësi , përballje e sizifit, dy krijesa në të njëjtën kohë. Secili duhet të kuptojë. Nëse nuk të kupton është i paaftë për të vazhduar. Ai vazhdon kështu dëmton botën, ndoshta edhe kjo duhet. Le të duhet. Tamam rreth i çdo gjëje. Matematikë pa zgjidhje. Nuk kemi faj. Sikurse të kishim faj, do të ishim fajtorë që në lindje, në lindje jemi të bardh. Të pavetëdijshme na quajnë. Jemi të lashtë, gjithmonë të vetëdijshëm. Nuk dalim nga absolutja. Vdesim fëmijë sikurse qysh lindim. Kjo është kënaqësi. Artistët le të merren me zbukurim, korrigjim dhe mesazh. Ajo vazhdon. Le të vazhdojë se duhet. Dy apo tri vija, nuk ka rëndësi sa. Mjafton ato të jenë të thella nga shpirti i pafajësisë artistike, e cila duhet të dalë. Pa vetëdije. Vetëdija edhe arti ekzistojnë. E unë mendoj për të dyja. Njerëzit zgjatin jetën aq sa munden. Por, nuk dinë se jeta mban kurorën me aq sa është. ______________________________ 1. Rikard Vagner ishte një kompozitor, teoricien muzikor, dirigjent, dhe eseist me ndikim në Gjermani. 2. Michelangelo ka qenë një piktor, skulptor, arkitekt dhe poet italian. Ai ishte skulptor, piktor dhe arkitekt por edhe shkrimtar: në të vërtetë shkroi poezi në copa të thjeshta letrash. 3. PROMETHEU (greq. Prometheus, lat. Prometheus) - i biri i Titanit Japet dhe i hyjneshës Temida ose Oqeanidës Klimena. 4. Pablo Pikaso Ishte piktor, projektues grafik dhe skulptor spanjoll. Konsiderohet si njëri nga artistët më të rëndësishëm të shekullit XX. Ka punuar më shumë se 15.000 piktura, vizatime, grafika, plastika dhe qeramika. 5. Orhan Pamuk është shkrimtar turk. Fitues i Çmimit Nobel për letërsi për vitin 2006.
| ||||||||
04.10.2013.
Da li treba da objašnjavamo značenje slika ili treba da ih shvatimo na naš način?
|
Da li treba da objašnjavamo značenje slika
ili treba da ih shvatimo na naš način? U umetnosti, prvenstveno, vlada lepota, bilo da ona potiče od neke vrste tonskog efekta, sugestije koja deluje na čula, podstičući najdublja sećanja ekstaze. Zaista, to je jedan osećaj koji daje snagu, neopisivu magiju, pesma koja deluje estetski, ali čije značenje ne shvatamo. Kako je rekao Fridrih Niče:” Ružnoća je suprotnost umetnosti”. Ona se nalazi van umetnosti, ona je poricanje umetnosti. Ružnoća izražava i poročnost duše, ludost, zaustavlja i sprečava božansku visinu umetnosti. Umetnici su, još od pamtiveka, svojim delima gospodarili svetom, iskazivali osećanje nepravde, podsticanje koje odskače od mišljenja i njihovno duhovno stanje. Međutim, niko ne može da objasni trenutak umetnosti, ni najmanju nijansu njenog doživljavanja. Slikari se trude da je izbegnu , odstrane, iz svog umetničkog jezika. On je, sem što je boja, još je i pravilo, a pracvilo je uslov velike umetnosti. Nikako ne možemo reći da je smetnja. Slikari ne treniraju kako da objasne jezik dela. Delo govori samo za sebe i ima stimulaciju, izazov,postaje ono što privlači pažnju kod slike. Da Vinčijeva Mona Liza je enigma. Ona treba da se posmatra, objašnjava, u nekoliko nivoa. Da Vinči, možda, nije jezički, izrazio, to mora da se dešifruje. Ali, da li ćemo, dostići suštinu ili će je svako, na svoj načim, obasniti, dešifrovati?To će, uvek biti kao groznica koja zavisi od individua-analitičara. Ona je sasvim očigledno izražena sa puno razumevanja, ali cilj je enigma njenog osmeha. Tu enigmu je majstor, slikar, prilikom stvaranja, postavio spontano, ne planski, jer nas plan tera da lako dešifrujemo problem. Umetnici nisu osobe koje poseduju ekstremnu strast, oni se trude da nas ubede, da nam otklone stid, posmatramo sebe, da pažljivije osluškujemo. Međutim, vrlo često su umetnici žrtve svog talenta. Slikari vole ekstrennu preciznost, sjaj boja, liniju, zvuk, ritam, posebnost forme, pijanstvo, ekstazu,uvek će im nedostajati normalna situacija. Izazivanje duhovnog stanja stvara umetničko delo.slikari vladaju, jedre, savršeno u postojanju. Oni obožavaju postojanje bojeći dušu i dajući joj oblik individualne realnosti. Ali, kako bi trebali objasniti ovu individualnu realnost? Dela koja se stvaraju, treba da se shvate na različite načine,da budu zagonetna, da bi večno živela. Da se osvrnem na slike koje počinju od klasičnih mitova, umetnika Sandra Botičelija. “Venera i Mars”je majstor Botičeli naslikao 1485. godine. Dvoje zaljubljenih, Venera, boginja ljubavi i Mars , bog rata se odmaraju u šumarku. Četiri fauna, mitološka bića,pola koza , pola čovek , igraju oko njih.Venera se na slici prepoznaje, identifikuje, po bisernom brošu i žbunjem mirte iza nje. Biser je kao njen amblem, znak jer je, po predanju-Venera rođena iz bisera, biserne školjke.Čovek na slici, ima oružje i štit, iako ga na koristi. Mars spava i on je ranjiv, nebranjen, dok je Venera budna.Oni otelovljuju ljubav-borbu, rat između žene i muškarca, i snagu- slabost. Marsa, ratnika, razoružava boginja, a da on toga nije ni svestan. Slika se lako razume, shvata, zato što slike same plešu. Ovde umetnik ne mora sliku da pojašnjava verbalno, jezički, usmeno, sve je jasno. Ako hoćemo sve to bolje da shvatimo, treba da imamo osnovno znanje o klasičnoj mitologiji. Na ovoj slici se jasno vidi, prikazjue, da je ljubav jača od rata.Venera, krišom, naređuje faunima, da uzmu oružje. Anatomska forma slike nije ispravno naslikana: Veneri nedostaju noge, a Marsovo levo rame je jako spušteno. Prema tome, onaj koji posmatra sliku, mora da ima elementarno znanje o vizuelnoj proporciji da bi mogao da analizira jednu slliku.To je najlakše. Šta se dešava sa apstraktnim delom? Šta je potrebno da bi se ono shvatilo? Prizori se ne mogu identifikovati, upotreba kombinacija boja, linija, oblici na ekspresivan način, dekorativne, identifikuju abstraktnu umetnost. Onaj koji je najviše učinio za ovu vrstu umetnosti je Vasilly Kandinsky. “Kozaci” je interesantno umetničko delo na koje treba da se obrati više pažnje. U tri crvena kadra na desnoj strani se nalaze kozaci-vojnici, sa crvenim kapama. Dvojica od njih drže koplje u ruci. Ruka se ne vidi jasno, ali prema poziciji koju ruka ima, može da se primeti da su to koplja. Na levoj strani , druga dvojica kozaka, takođe sa crvenim kapama, su na konjima i bore se. U pozadini se vidi tvrđava i iznad nje lete ptice.Abstraktnu umetnost je teško razumeti, ali posmatrač treba da poseduje figurativno znanje, da poznaje, zna šta je linija, forma, boja tonalitet... Ako i pored svega ovoga nismo u stanju da razumemo delo, treba da tržimo objašnjenje od samog autora istog.Ali, autori, često , ne umeju da objasne svoj instikt. Dakle, šta je , onda to? Višestruke linije primitivnog oblika, tiranske, jedna formula koja kinji značenje.Naspram ove formule, čula se zamućuju, u boji ima brutalnosti. Da zaključimo sa sledećom izjavom Ničea:”Neko imitira Rafaela, jednog od prvih Italijanskih majstora, slikari pejzaža koriste drveće i oblake da bi napravili odu ili elegiju. Nijedan nije samo običan slikar, svi su arheolozi, psiholozi, obelodanjavaju neki smisao ili teoriju.Oni uživaju u našem euridicizmu, našoj filozofiji. To su deca jedne grane učenja, koja pate, refleksivna, na hiljade milja daleko od antičkih majstora koji ne čitaju i misle samo na to kako će njihove oči da uživaju ”. ___________________ 1. Rosie Dickins & Mari Griffith, “Poznavanje umetnosti”, Tirana, Albanija 2004, str. :48,49 2. Friedrich Nietzsche, “Prevrednovanje svih vrednosti”, Tirana, Albanija , 2002, str:77 3. Leonardo di ser Piero da Vinci (origj. Leonardo da Vinci poznat kao Da Vinci ili Leonardo) .Bio je poznat arhitekta, pronalazač, inženjer, slikar i skulptor, renesansne Italije. 4. Alessandro di Mariano Filipepi, poznatiji kao Sandro Boticelli (Sandro Botiçeli).Bio je slikar florentinske škole.
|
A duhet t’i shpjegomë pikturat,
apo t’i kuptojmë në mënyrën tonë? Në artë para së gjithash mbretëron e bukura qoftë ajo nga ndonjë efekt tonik, sugjestion mbi ndijimet, nxitë të gjitha kujtimet më të holla të ekstazës. Vërtet është një ndjenjë e forcës, e magjisë së papërshkruar, e një kënge që reagon estetikisht, por nuk ja dimë kuptimin. Sipas Friedrich Nietzsches e shëmtuara është e kundërta e artit. Ajo qëndron e përjashtuar nga arti, mohim i artit. E shëmtuara shpreh edhe ligësinë e shpirtit, budallallëkut, çalon dhe pengon lartësinë hyjnore artistike. Artistët qysh prej shumë kohërash, me veprat e tyre zotëruan botën, i shprehen ato ndjesi, padrejtësi, stimulime që vërtiteshin mbi opinionin dhe gjendjen e tyre shpirtërore. Mirëpo, momentin e nxjerrjes së artit asnjëri nuk mund ta përshkruan, madje të shpjegoj një nuancë të vockël të përjetimit. Piktorët mundohen ta mënjanojnë nga gjuha artin e tyre. Ai përveç që është ngjyrë është edhe gjuhë ka rregull, dhe rregulli është kushti i artit të madh, aspak nuk mundemi të themi se është pengesë. Piktorët nuk trajnojnë gjuhën e shpjegimit të veprës. Vepra flet vet dhe posedon stimulim. Ngacmueshmëria bëhet tërheqje e vëmendjes së pikturës. Mona Liza e Da Vinçit përmban enigmë. Ajo duhet të lexohet në shumë nivele, ndoshta këto niveli nuk i ka shprehur gjuhësisht Da Vinçi, ato duhet t’i dekodojmë . Por, a do e qëllojmë esencën apo do e interpretojmë secili në mënyrë të vetën? Kjo gjithmonë është si një ethe e vazhdueshme që varet nga individi-analist. Ajo është e dukshme e shprehur me mjaftë kuptim, por qëllimi është enigma e buzëqeshjes së saj, e atë enigmë ndoshta mjeshtri gjatë krijimit e vendos në formë spontane të pa planifikuar, ngaqë planifikimi na shpije tek dekodimi i lehtë i problemit. Artistët nuk janë njerëz të ndonjë pasioni ekstrem, ata përpiqen ta na mbushin mendjen, u mungon turpi, vëzhgojnë vetën, e përgjojnë në formë më të ndjeshme. Mirëpo shpesh herë artistët janë viktimë e talentit të tyre. Piktorët pëlqejnë imtësitë ekstreme, shkëlqimin e ngjyrave, vijën, tingujt, ritmin , veçantinë e formës, dehjen, ekstazën, gjithnjë do të ju mungojë gjendja normale. Shkaktimi i gjendjes shpirtërore krijon veprën artistike, piktorët sundojnë dhe lundrojnë në mënyrë të përsosur në ekzistencë. Ata e hyjnizojnë, ekzistencën, duke e ngjyros shpirtin dhe duke i dhënë kahe në formë individuale realitetit. Por, si duhet të interpretohet ky realitet individual? Veprat të cilat krijohen, a duhet të perceptohen në forma të ndryshme, apo të jenë enigmatike, për të jetuar përjetësisht. Do t’i komentoja pikturat të cilat u nisen nga mitet klasike të krijuesit Sandro Boticeli. “Venusi dhe Marsi” e pikturuar në vitin 1485 nga mjeshtri Boticeli. Dy të dashur prehen në një pyllishtë, janë Venusi perëndesha e dashurisë, dhe Marsi, perëndia e luftës. Katër faunë, krijesa mitologjike gjysmë njerëz e gjysmë dhi, luajnë qark tyre. Venusi në pikturë identifikohet karfica prej perle dhe shkurret e mërsinës pas saj. Perla qe emblema e saj, pasi ashtu si dhe perla, ajo thuhet të ketë lindur nga një guaske. Burri dallohet nga armët dhe mburoja edhe pse nuk po i përdorë. Burri qe Marsi. Marsi është në gjumë dhe i pambrojtur, ndërsa, Venusi rri zgjuar. Ata mishërojnë kontrastin dashuri-luftë, femër- mashkull dhe forcë-dobësi. Luftëtarin Mars e çarmatos perëndesha në formë të pavetëdijshme nga ana e tij. Piktura lexohet lehtë ngaqë format reale lozin imazhet. Këtu artisti nuk është i obliguar gjuhësisht të shpjegoj veprën, sepse çdo gjë është qartë. Për tu bërë ende më e qartë kërkohet njohuri e elementeve mitike klasike. Në këtë pikturë dukshëm shprehet se dashuria është më e fortë se lufta. Faunat janë të urdhëruar nga Venusi fshehurazi të marrin armët. Skena në formë anatomike nuk është saktë e pikturuar: Përveç këmbës së Venusit që mungon, shpatulla e majtë e Marsit është shumë e dalë, ndërsa këmba e majtë e tij është më e shkurtër se e djathta. Andaj, vëzhguesi duket të jetë i pajisur me njohuri elementesh figurative-proporcionale për të analizuar një pikturë. Kjo ishte më e lehtë. Çfarë ndodh me ndonjë vepër abstrakte? Si duhet të kuptohet ajo? Pamjet nuk janë të identifikueshme, përdorimi i kombinimit të ngjyrave, linjave, formave në mënyrë ekspresive, dekorative identifikon artin abstrakt. Lëvruesi më i madh i këtij arti qe Vasilly Kandinsky. “Kozakët” një punë interesante abstrakte e cila kërkon më shumë vëmendje. Të tre kuadrot e kuq në të djathtë përfaqësojnë ushtarakët kozakë, të cilët mbanin kapele të kuqe. Dy prej tyre mbajnë shtiza në dorë. Dora nuk është e qartë, por në pozicion vërehet që këto janë shtiza. Në të majtë, dy kozakët të tjera kapele-kuq luftojnë mbi kuaj. Në sfond shihet një fortesë dhe zogj që fluturojnë mbi të. Arti abstrakt vështirë kuptohet, por spektatori duhet të jetë i pajisur me disa njohuri figurative; ta njohë vijën, formën, ngjyrën, tonalitetin..... Nëse as kjo nuk mjafton për kuptim të veprës, atëherë do kërkohen shpjegime nga autori. Por, autorët shpesh nuk dinë të shpjegojnë instinktin e tyre. Atëherë çfarë na qenka kjo? Vija të shumëfishta në formë të egër primitive, tiranike, një formulë që tiranizon kuptimin. Përballë kësaj formule shqisat turbullohen ka brutaliteti në ngjyra. Nietzche do ta përmbyllte me këtë thënie: “Dikush imiton Rafaelon, një tjetër mjeshtrit e parë italianë, piktorët e peizazheve përdorin pema dhe re për të bërë oda dhe elegji. Asnjë nuk është thjesht piktor, të gjithë janë arkeolog, psikologë, vënë në skenë ndonjë kuptim apo teori. Ata kënaqen me euridicion tonë, me filozofinë tonë. Janë bijtë e një brezi erudit, të vuajtur dhe refleksiv, njëmijë milje larg nga mjeshtrit e lashtë që nuk lexonin dhe mendonin veçse që sytë e tyre të festonin”. _____________________ 1. Rosie Dickins & Mari Griffith, “Njohuri pwr artin”, Tiranw, Shqipwri 2004, fq:48,49 2. Friedrich Nietzsche, “Shndwrrimi i tw gjitha vlerave”, Tiranw, Shqipwri, 2002, fq:77 3. Leonardo di ser Piero da Vinci (origj. Leonardo da Vinci i njohur edhe si Da Vinci ose Leonardo) .Ishte arkitekt i famshëm, shpikës, inxhinier, piktor e skulptor italian i Rilindjes. 4. Alessandro di Mariano Filipepi, i njohur me mire si Sandro Boticelli (Sandro Botiçeli).Ishte nje piktor i shkolles fiorentine. | ||||
|
| ||||
25.8.2013.
Postojanje, senka besmislenosti
|
Postojanje, senka besmislenosti
Odakle i kako mogu da kažem da poznajem sebe: krv, telo, moj ego, sve me tera na razmišljanje da se polako otkrivam. Ono što mogu da tvrdim i da argumentujem je trenutak smrti, suncobrani večnosti. Tu se rađa proširenje, umnožavanje i stvara se nešto da bi se nastavilo dalje. U sve to sumnjam, zato što se um, inteligencija, i samosvest postepeno razvijaju ili vreme ne može da uzme odabrane. Ne mogu da pobegnem sam od sebe, nisam svoja senka, senke koje krkljaju iznad mene mi ne prete. Pijavica je opasnost za sebičnog pojedinca, koji se ne zadovoljava instiktima. Ja sam moj instikt, moje osećanje, moj ego, slikarska četkica koja oslikava dušu, ali opet sumnjam u ono što me plaši, u strah. Ono što mi život čini lakšim su dobrota i ljubav. Sa visine nam ne preti bol. Napor da se kamen digne na visinu testira, iskušava moje postojanje, ono koje se vidi iz absurdnosti. Svet i ja, ja i dah, slobodno se spuštamo. To je zato što tako želimo, oslobadjamo se. Ali, zbog čega? Niko nema odgovor na to. Vrti se kao klovn, pozorište koje je puno reči i fraza; ali , opet se postavlja pitanje, to je enigma: šta se dešava? Pitanja iz kojih proizilazi , stvara se večnost koje je stvorena od bola, koja nije kriva za ono čime preti. Zašto smo se rodili, zašto smo primorani da igramo igru života? Zašto nas nije bilo, a sada smo tu? Slučajnost!? Možda kao posledica , ali ne i zadovoljstvo koje je žrtva koja ne može da ozdravi. To smo mi, dišemo, jedemo, uriniramo, povratimo ono što jedemo i opet se vraćamo na početak, tamo odakle smo došli. Možda se slučajno i izgubimo. Ali ako slučajno živimo u ovom univerzumu, on u duši ima lanac koji se ne može prekinuti. Pričanje gluposti, filozofi koji su pokušali da pobegnu, ali i dalje predstavljaju skup idealnih vrednosti. Smrt, to je neprijatelj, bezvremena vladavina koja ne priznaje poraz. I u trenutku koji sam odredio, i smrt se pojavila, podigla , kao slika koja živi duboko u meni. Sve što čuvam u sebi, a ne znam zašto. Ali sve vrednosti imaju smisla ako znamo kakve su. To je ono što nas obavezuje da živimo u oazi besmrtne enigmatike. Bol, enigma zauvek. Ništa i sve, ali i dalje pitanja. Način na koji pišem, ali to nije ono što osećam u dubini duše. To je nešto bledo što sam preneo na papir, platno ili nešto drugo na čemu se stvaraju umetnička dela. Pretvaram se u žrtvu, u roba osećanja duše i tela. Juče sam bio nešto drugo, danas sam drugačiji, ali sam u duboko u duši ipak onaj isti koji se ne menja, onaj koji piše. Duša pazi na sebe, mirno živi. Život je stranica istorije, suviše je kratak, ne živi se dugo. To je propoved za razmišljanje, presuda sa kojom se suočavamo. Život je pijun i diriguje večnost, sebičnu večnost. Stalno, ispočetka ispod i iznad onoga što treba da se desi. Ali, tako mora da bude, tako je suđeno. Šta se desilo, treba da se desi, možda se već ranije desilo, opet će da se desi. Znači, ja interpretiram sebe, svoje postojanje, možda apsurd postojanja, postmodernu, svoje ozdravljenje. Ozdravljenje ne dolazi zbog iskustva ili zbog neke terapije, to je zamena za pretnju, strah. Kakav god da je život, ide dalje, teče, ali smrt uzima život po ustaljenoj proceduri. Mi smo bolesni, mi smo živi leševi iznad života. Priznajemo smrt i plašimo se nje, zato što nam se čini da je život, duh, pragmatičan, lepši. Opet smo stranci, usamljenici i senke našeg života. Volimo besmrtnost, ali ne razumemo zašto je važna krv, srce. To je ono što živi sa nama, prati nas. Nema odgovora na to. Jasan odogovor na to je da je to igra koja dolazi, ta igra treba d a dođe, a ako ne dođe , treba da se promeni. Iako promenimo tu igru, mi ne možemo da vladamo njome, tako da ćemo opet biti žrtve nesreće. Treba da živimo ovaj život kao da je to žrtva, da bi došli do kraja – do smrti. Možemo li da razumemo da smo nekada, davno, živeli, da sada opet živimo, da smo nekada postojali i da nas više neće biti. Da smo jedan znak u knjizi, u pesmi. TO sve što je živelo, živelo je u naše ime. Ali, gde smo mi to nestali, zašto smo postojali da bismo nestali? Zašto ne postojimo kao nešto što je apsolutno realno? Zbog čega smo stvoreni kao asimetrična simetrija koja je realna? Mi smo simetrični da bismo stvorili asimetriju. Možda sve ovo mora da se desi. Ovaj tekst mora da bude napisan, da bude zavrsen i da se stavi poslednja tačka. Razlog za to je taj jer sve to treba neko da pročita. Da obeležim svoje postojanje jer će i posle moje smrti tražiti razlog mog postojanja. Ali, ja opet ne znam zbog čega sam postojao na ovom svetu... Ja to ne bih nazvao kurvom koja nastavlja da rađa decu bez ikakvog razloga, samo da nas zadrži i da nas koristi kao materiju, kao živa bića koja su izgubila smisao rođenja. Možda nikada nije postojala realnost da bih se setio sadašnjosti. Sve počinje od prapočetka, ali ni taj početak nije stvarni početak. Moje srce nije prvi put zakucalo na mom rođenju. Ja sam senka, nepoznanica, ja sam stranac za svoje srce i telo, stranac sam za moje celo postojanje koje je spojeno sa svim snagama koje me pokreću. Iz uma ne mogu da izvadim nemoguće zbog toga što se moguće nalazi na ovom svetu, a um je simbol nemogućeg. To je sve, duboko, urezano u mom umu. Zato smo mi svi egoisti, znamo o da odlučujemo za sebe, ali nemamo nikakav odgovor koji možemo da damo sebi. Slava nam ne treba, ona uništava individualnost. Velikani nisu poznati samo zbog toga što stvaraju velika dela koja nam se čine da su slatka kao smokve koje padaju sa drveta. Uvek ću da budem hladan kao led , uronjen u sebe, a to mi ne pokazuje ništa što ce da se nastavi, da nema nastavka. Svako od nas poseduje blago, ono je skriveno u nama i ja pokušavam to blago da pronađem. Mi svi smo jedna velika porodica u ovom krhkom, iracionalnom, nelogičnom univerzumu, žedni, željni toplote. Sve je crno-belo. Dakle, svi težimo da se opustimo, da stvorimo ono što se ne može stvoriti, ali i da shvatimo, razumemo sebe. Mi smo otpadna, prljava voda u bistroj, čistoj vodi.
|
Ekzistencë si hije e pakuptimtë
Nga e si mund të them që njoh veten: gjakun, muskujt, egon, të gjitha që më shtyjnë të mendoj apo t’i zhvesh ngadalë. Ato që mund t’i pohoj e argumentoj janë momenti i vdekjes, ombrellat e përjetësisë. Këtu lind shumimi dhe krijohet diçka për të vazhduar. Në esencë këtë diçka prapë e kap me mëdyshje, sepse mendja, inteligjenca, vetëdija zhvillohen me kohën, ose koha nuk mund t’i zërë të zgjedhurit. Nuk dua t’i ik vetes, nuk jam hije e vetes, nuk më kërcënojnë hijet, të cilat si ofshama me dihatje puqen mbi mua. Shushunja është kërcënim për individin egoist, i cili nuk ndikohet nga kënaqësitë e instinktit. Unë jam instinkti im, ndjenja ime, egoja, peneli i shpirtit, por prapë dyshoj në atë që më kërcënon. Ato që ma bëjnë më të lehtë për të jetuar janë e mira dhe dashuria, por jo dhimbja, e cila kërcënon lartësitë. E vështira për të ngritur gurin në majë sprovon ekzistencën time absolute, që vështrohet nga absurdi. Unë dhe bota, unë dhe fryma lirshëm aterojmë. U zgjidhëm, ngaqë kështu dëshiruam. Po për çfarë? Askush nuk gjen përgjigjen. Vërtitet si një palaço, bën skena, teatër fjalësh e shprehjesh, por prapë pyetje, enigmë, pa përgjigje. Dhe çka ndodh? Pyetje nga të cilat lind pafundësia dhe krijohet ngjyra mbi përjetësinë, e cila nuk ka faj ndaj asaj që e kërcënon. Përse duhet të lindim ne? Përse duhet të luajmë në jetë? Përse nuk ishim? Por, ndodhemi tash. Aksidentalisht. Ndoshta si pasojë, por jo si kënaqësi. Apo si kënaqësi që viktimizohet e aspak nuk shërohet. Ne jemi këta, shfrytëzojmë frymën, ushqejmë trupin, urinojmë, e kthejmë atë që hamë, prapë duhet të kthehemi, aty nga kemi ardhur, ose humbasim rastësisht. Por, po të ishim rastësisht, do të jetonim rastësisht në këtë univers enigmatik, i cili në shpirt ka zinxhirin e vlerave që nuk mund ta këpusësh. Shprehje budallenjsh, filozofësh, të cilët përpiqen të ikin, por prapë janë shembje e vlerave ideale. Vdekja. Ajo është armiku, perandoria e pakohë, që nuk ka shpartallim. E, në momentin kur u përcaktova, edhe vdekja ngriti dolli me jetën time si një figurë a imazh, që jeton diku thellë në kokën time. Çdo gjë mbaj me vete, por nuk ia di arsyen. Por, kuptim do të kishin të gjitha vlerat sikur të dinim se çfarë janë. Kjo është ajo që na obligon të jetojmë në oazën e përjetësisë enigmatike. Dhimbje, enigmë, përjetësi. Asgjë dhe gjithçka, por prapë pyetje. Lehtësisht shkruaj, por prapë nuk e paraqes atë që e ndjej në thellësi, sepse diçka tjetër është ajo që thellë dhe zbehtë del në letër e pëlhurë, apo në ndonjë material tjetër arti. Unë shndërrohem në një viktimë, në një skllav të ndjenjave, të shpirtit e të trupit. Diçka tjetër isha dje, diçka tjetër jam sot, por prapë jam ky i njëjtë që shkruaj, nuk ndryshoj për asgjë në thellësi. Ajo kujdeset për veten. Jeton qetësisht. Jeta është një faqe e historisë, e shkurtër për ta jetuar gjatë, e pamenduar për të ardhur, ose asgjë momentalisht, predikim për të menduar, gjykim për t’u përballuar, ose piun i dirigjimit të përjetësisë. Përjetësisë egoiste, individuale, që ec dhe prapë ec mbi atë ose nën atë që duhet, por duhet. Çfarë ndodh duhet të ndodhë, ndoshta ka ndodhur, do të ndodhë, sërish do të ndodhë, andaj unë interpretoj vetveten, ekzistencën ndoshta absurde, postmodernen, shërimin e vetes. Shërimi nuk ndodh nga përvoja apo nga ndonjë terapi, por kuptimi dhe zëvendësimi i asaj që kërcënon. Ajo shtypet e pafuqishme e sërish jeton. Sido që të jetë, prapë jeta ec, e ajo, vdekja merr në mënyrë procedurale. Ne dergjemi si kufoma të gjalla mbi jetën. E dimë vdekjen dhe frikësohemi, sepse më e bukur, më pragmatike na duket fryma, pra jeta. Prapë jemi të huaj, vetmitarë dhe hije për jetën tonë. E duam të përjetshme, por nuk dimë kuptimin e gjakut, të zemrës, të frymës e të trupit, të cilat na shoqërojnë. Mbase edhe ato nuk kërkojnë përgjigje. Përgjigja më e kthjellët është lozja me atë që na vjen, ngaqë duhet të vijë ose nëse nuk vjen, duhet ta ndryshojmë. Po sikur ta ndryshojmë, nuk do ta zotërojmë dhe prapë do të jemi viktima të aksidentit që duhet të jetojmë si sakrificë e jetës për të ardhur në finalen vdekje. A mund të konstatojmë se jetuam dikur dhe jetojmë prapë, ishim dhe më nuk jemi, me një shenjë libri, pikture, poezie, e cila jeton me emrin tonë. Po ne ku ikëm?! Pse erdhëm për të ikur?! Pse nuk qëndruam absolutisht mbi absoluten, por u shpikëm si relativë, asimetrikë ndaj simetrisë, e cila është reale. Jemi simetrikë, për të shpikur asimetrinë. Ndoshta e tëra duhet të ndodhë. Edhe ky shkrim është planifikuar të vazhdojë, apo të vë pikën e fundit për të më lexuar dikush. Të vulos ekzistencën time për të cilën edhe pas vdekjes do të kërkoj shpjegime. Por prapë nuk do ta di se për çfarë isha në këtë tokë. Nuk do ta quaj lavire, e cila vazhdon të prodhojë fëmijë pa arsye, vetëm për të vazhduar dhe për të na shfrytëzuar neve si materie, qenie të gjalla, që kanë humbur kujtimin e lindjes. Ndoshta asnjëherë nuk ka ekzistuar ndonjë realitet për t’u kujtuar tashmë. Çdo gjë fillon nga fillimi, por edhe ai fillim nuk është fillim. Zemra ime nuk rreh për herë të parë në lindjen time. Jam hije, i panjohur, i huaj për zemrën, trupin, vlerën, ekzistencën time në tërësi, e cila qëndron e bashkuar me të gjitha forcat lëvizëse. Nga mendja nuk mund ta nxjerr të pamundurën, sepse e mundura është në këtë botë. Ajo është vijëzuar në kokën time të kthjellët. Dhe kështu jemi egoistë, të ditur, të vendosur ndaj vetes, por prapë pa ndonjë përgjigje për veten. Nuk na duhet fama, sepse ajo shkatërron individualitetin tonë. Të mëdhenjtë nuk janë të famshëm për veten, edhe pse prodhojnë mendime të ëmbla sikurse fiku që bie nga pema. Unë do të jem gjithnjë akull i ftohët, qetësisht i zhytur në qenien time, e cila nuk më tregon asgjë për të vazhduar. Përpiqem, përpiqem ta hulumtoj atë thesarin që e posedon gjithkush, ngaqë jemi familje në këtë univers të brishtë, të paarsyeshëm, të palogjikshëm ndaj logjikës, të paarsyeshëm ndaj arsyes, të etur ndaj etjes, të ftohtë ndaj nxehtësisë, të zinj ndaj të bardhës. Pra, gjithnjë e kundërta për t’u relaksuar dhe për të krijuar atë që nuk mund ta krijojmë, por vetëm ta kuptojmë. Jemi ujëra të zeza në ujërat pa ngjyrë.
| ||||||||
19.6.2013.
Sadašnja dramaturgija i dramaturgija Henrika Ibsena
Henrik Ibsen
Sadašnja dramaturgija i
dramaturgija Henrika Ibsena Dramaturgija XIX veka je ostavila neizbrisiv trag na svetskoj istoriji drame, uvek uzimajući u obzir osnovni uticaj vremena koji se vidi u pisanju poznatih svetskih dramaturga. Jedan od njih je Henrih Ibsen , koji zauzima važno mesto u svetskoj istoriji pozorista.U najvažnijem delu njegovog stvaralaštva Ibsen se pojavljuje kao oštri kriticar buržujskog društva.Međutim, Ibsenovo stvaralaštvo prolazi kroz različite faze: od naturalizma pa do simbolizma i pesimizma. Takođe njegove glavne drame sadrže oštru i duboku kritiku buržujskom drustvu,moralu tako da se on nalazi na poziciji kritičkog realizma. U međuvremenu, jedan deo najboljih Ibsenovih dela počinje da se prevodi na albanski jezik 1926 godine, od strane velikog književnika Fan Noli: “Neprijatelj naroda “ i “ Gospođa Ingra Ostroti”, i dalje nastavlja sa prevođenjem sledećih dela: “ Brabd”, “Peer Gynt”, “Kuća lutaka” “ Senke”, “ Divlja roda”, itd. Sve te drame nam omogućavaju da dočaramo Ibsenovu ideju estetike. Hteo bih da komentarišem figuru u Ibsenovoj drami “ Brand”, gde Brendova ličnost izražava pobunu protiv buržoaskog kukavičluka i prljavštine. On je zakleti neprijatelj svake vrste oportunizma, i sa ove tačke gledišta on nam se predstavio kao revolucionar. Brand poziva na borbu svim snagama na život i smrt, ali on ne kaže protiv koga i za koje ciljeve treba da se bori.On zahteva da se uništi vagon kompromisa i da se snažno usredsredimo na izvršenje zadataka. Ali on ne određuje koji je taj zadatak.On ne pokazuje šta će da se desi posle, kada se ti vagoni unište. Odgovor na to nemaju ni Brand ni Ibsen. To je zbog toga jer se borba protiv kompromisa okreće sama protiv sebe i zbog toga ona nema nikakav razlog i predstavljanje ove borbe u drami – putovanje Branda uz grupu koja ga sledi nema nikakvog estetskog razloga. Treba priznati da u ovoj drami počinje Ibsenova kritika buržujskog morala, buržujskog drustva. Dok kod “Peer Gynt” čija predstava je održana u Narodnom pozorištu u Prištini, U kojoj Ibsen oštro kritikuje reakcionarni koncept skandinavizma, koji se karakterišu u kontradiktornosti između velikih reči i malih dela. Tridesetogodišnje Ibsenovo stvaralaštvo Tridesetogodišnje Ibsenovo stvaralaštvo može se podeliti na tri glavne faze. Ova podela se uslovljava iz unutrašnjosti i vrednosti ideo-estetske dramaturgije. U prvoj fazi su drame koje tretiraju velike društvene probleme, među kojima treba naznačiti: “ Stubovi društva”. “ Kuća lutaka ”, “ Senke”, “ Neprijatelj naroda “ i “ Divlja roda”. U njima Ibsen opisuje individualnu borbu protiv društva koje guši slobodu individualnosti i odbacuje konvencije i društvene laži da bi u sebi našao ono sto je originalno i iskreno.Ovaj rat je tragičan, zbog čega skoro uveek imamo jedan slom ljudske egzistencije, do onog mirnog trenutka, koji kao da daje iluziju jednog srećnog života, prema jednom novom stanju, drugačije od predhodne. Takva je sudbina Nore u “ Kući lutaka”. Jedna opasnost iz prošlosti koja preti mirnoj sadašnjosti čini da se Nora seća prošlog života, i da se uveri, da ona, koja ga se seća kao porodičnog ognjišta, nije ništa drugo nego “Kuća lutaka”. Prema tome, autor nam, preko Norine ličnosti, predstavlja njeno uverenje da, joj je navodna briga za muža, onemogućila da razmišlja, onemogućila da shvati osećanje odgovornosti. Iz tog razloga je njeno razočarenje toliko da ona uspeva da napusti muža i decu. Ona hoće da se skloni iz ovog moralnog otrova, želi da se oslobodi , da bude svesna svojih postupaka. Iz ovoga proizilazi da ona gazi sve moralne norme buržujskog društva, hrišćanske religije koja brani te moralne norme. Ona želi da počne život od početka, ali da počne drugačije, radeći. Ovde se vidi veliki uticaj tog vremena na Ibzena. Dok, Ibzen uspeva da razotkrije prljavi buržoaski moral i u drami “Senke” - Gospođa Alving živi u prljavom, inficiranom porodičnom ognjištu. Ona, sakrivajući svoje trulo telo, obavija sina lažima, i trudi se da on dobije oblik poštovanja , vrlina.Ali, senke prošlosti deluju. Život sina je iz korena zatrovan lažima i društvenom hipokrizijom, protiv koje , G-đa Alvin nije htela da se bori. Na taj način je njen sin žrtva lažnog buržujskog morala. Takođe, u drami “Divlja patka” Ibzen je uspeo da stvori tipičnu komediju unutrašnjeg raspada buržoaskih ideala, gde uspeva da otkrije mehanizam hipokrizije morala, samo razočarenje buržoaskim društvom, raspad buržoaskog društva. Slobodno mogu da kažem da kada govorimo o Ibzenovoj dramskoj tehnici, njegova drama je imala posebne tehnike debate. Što se tiče sadržaja njegovih drama, karakter kritike buržoaskog društva, u zemlji buržoaskog morala je bilo neophodno da se koriste diskusije, debate, moralnost i suprotni ideali. Prema tome, Ibzenove drame su i funkcionalne, i mogu da se dramatizuju bez ikakvih dramskih smetnji zato što im je struktura dobra, i podsećaju na debatu koja samo što je počela i nastavlja se. Uprkos koncepcijskih slabosti uočenih u Ibzenovoj kreativnosti, mora da se prizna da dobar deo njegovih radova danas zadržavaju vrednost kao jaka ideološka, umetnička dela koja na nemilosrdan način otkrivaju buržoaski moral, buržujske ideale, čije vreme je prošlo. Drame ovog tipa su stavljene na Albansku scenu i to su: “Kuća lutaka” , “Gospođa Ingra Ostrai”, “Neprijatelj naroda”, “Peer Gynt”, koja je pre nekoliko meseci izvedena pred kosovskom publikom. Od strane gledalaca je primljena jako dobro. Tu se vidi da su Ibzenove drame još uvek funkcionalne, iako nisu čuvale tradiciju vremena. Ali, ako hoćemo da diskutujemo o našim dramama i dramaturgiji, ili o našim autorima, slobodno mogu da kažem da se ne nalaze na savremenom nivou, uzimajući u obzir uticaj vremena na Ibzena, i uticaj vremena na nas. Malobrojni otkrivaju realnost vremena, ili se uopšte ne udubljuju u ideal i trenutni moral. Boje su blede, umiru večno, ne uspevaju da ožive, kao u ovom slučaju Ibzen. Sem uticaja vremena, nedostaje dubina karaktera stvaranja koje nema filozofski duh, iako živimo u ovom postmodernom vremenu, filozofija će uvek da nas vodi kao jedna gruba učiteljica, da živimo. Malo filozofije ima u dramama naših autora, onih koji uključuju vremenske nijanse, ili prateća filozofija čuva u zubu vremena, ali cilj treba da bude sasvim jasan, bistar, revolucionaran, čak i ekstremne promene utiču na tekuću situaciju da izvrši uticaj na ekstremne promene. Umetnici često bivaju razočarani zbog nerazumevanja spoljnog gledaoca. Pesimizam do te mere nagriza tako da stvaralaštvo posrće, ide nizbrdo. Ali do ovoga ne sme da dođe. To, najbolje objašnjava sam Ibzen u drami” Kad mrtvi ustanu”. Heroj ove drame je jedan umetnik, skulptor, koji se uvek žali što drugi vrednuju njegova dela, ona koja on nije ni pomislio da stvori, dakle, ne treba da mučimo sebe da bi drugima bilo dobro. To su žalbe autora. ------------------------------------- 1. Henrik Ibseni , “Kuća lutaka”, Tiranë, Albania 2006 2. Henrik Ibseni, “Neprijatelj naroda”, Prishtinë, Kosovo* 2001 3. Henrik Ibseni, “Gospođa Ingra iz Ostra”, Tiranë, Albania 4. Henrik Ibseni, “Divlja patka”, Tiranë, Albania 2006 5. Henrik Ibseni, “Per Gynt”, Tiranë, Albania 2006 6. Henrik Ibseni, “Senke ”, Tiranë, Albania 1996 7. Henrik Ibseni, “Brand”, Tiranë, Albania |
Dramaturgjia e Henrik Ibsenit
dhe ajo e sotmja Dramaturgjia e shekullit XIX ka lënë një gjurmë të pashlyeshme në historinë e dramës botërore, gjithnjë duke pas parasysh indikacionin themelor kohor i cili është spikatur ne penën e dramaturgëve të famshëm botëror. Njëri prej tyre është Henrik Ibsen i cili zë një vend të rëndësishëm në historinë e teatrit botëror. Në pjesën më të rëndësishme të krijimtarisë së tij Ibseni del si gjykatës i ashpër i shoqërisë borgjeze moderne. Megjithatë krijimtaria e Ibsenit kalon në rrugë e faza të ndryshme, që nga natyralizmi e gjer te simbolizmi e pesimizmi, përsëri në dramat e tij kryesore spikat kritika e thellë dhe e rreptë, që ai i bënë shoqërisë borgjeze, moralit borgjez dhe kështu qëndron në pozita të realizmit kritik. Ndërkaq, një pjesë e veprave më të mira të Ibsenit nisën të përkthehen në gjuhën tonë që në vitin 1926 nga dora e artistit tonë të madh Fan Noli si: “Armiku i popullit” dhe “Zonja Ingra e Ostrotit”, për të vazhduar pastaj me përkthimet si: “Brand”, “Peer Gynt”, “Shtëpia e kukullës”, “Hijet”, “Rosa e egër” etj. Të gjitha këto drama na japin mundësinë të krijojmë një përfytyrim ideo estetikë të krijimtarisë së Ibsenit. Do doja të filloja të komentojë figurën në dramën e Ibsenit “Brand”, ku figura e Brandit na jep njeriun e revoltuar kundër poshtërsisë dhe ndyrësisë borgjeze. Ai është armik i betuar i çdo lloj oportunizmi, dhe nga kjo pikëpamje në dukje ai na paraqitet si revolucionar. Brandi bën thirrje për të luftuar me të gjitha forcat për jetë a vdekje, por ai nuk tregon se kundër kujt duhet luftuar, për ç’qëllime duhet luftuar. Ai kërkon të shkallmohen vargontë e kompromiseve dhe të hidhemi energjikisht në kryerjen e detyrës. Por, ai nuk tregon se cila është kjo detyrë. Ai nuk tregon se çdo të behët më tej kur të thyhen këta vargonj. Këtu as Brandi e as Ibseni nuk dinë të japin përgjigje. Është për këtë arsye që lufta kundra çdo lloj kompromisi kthehet diçka në vetvete dhe si rrjedhim ajo s’ka me asnjë qëllim dhe paraqitja e kësaj lufte në dramë-udhëtimi i Brandit dhe turmës që e ndjek s’ka asnjë kuptim ideoestetik. Duhet të pranohet se në këtë dramë fillon kritika e Ibsenit kundër moralit borgjez, kundër shoqërisë borgjeze. Ndërsa, te “Peer Gynt” e cila është dhënë edhe shfaqje në Teatrin Kombëtar të Prishtinës, Ibseni i bënë një kritikë të ashpër konceptit reaksionar të skandinavizmit që karakterizohet nga kontradiktat midis fjalëve të mëdha e veprave të vogla. Krijimtaria tridhjetë vjeçare e Ibsenit Krijimtaria tridhjetëvjeçare e Ibsenit mund të ndahet në tri etapa kryesore. Kjo ndarje kushtëzohet nga brendia dhe vlerat ideoestetike të kësaj dramaturgjie. Në etapën e parë zënë vend dramat që trajtojnë probleme të mëdha shoqërore, prej tyre vlen të theksohen: “Shtyllat e shoqërisë”, “Shtëpia e kukullës”, “Hijet”, “Armiku i popullit” dhe “Rosa e egër”. Në këto Ibseni përshkruan luftën e individit kundër shoqërisë që e shtyp më saktë çlirimin e personalitetin që hedh tej konvencionet dhe gënjeshtrat shoqërore për të gjetur në vetvete atë që është origjinale dhe e sinqertë. Kjo luftë është tragjike, sepse si rezultat i saj, pothuajse gjithmonë kemi një thyerje të ekzistencës njerëzore, gjer në atë çast të qetë, që të jepte iluzionin e një jete të lumtur, drejt një gjendje të re, të ndryshme krejtësisht nga e para. I tillë është fati i Norës te “Shtëpia e kukullës”. Një rrezik i së kaluarës që e kërcënon të tashmen e qetë, e bënë Norën të mendojë për jetën që ka kaluar dhe të bindet se ajo, të cilën e kujtonte si vatër të vërtet familjare, nuk kishte gjë tjetër veçse një “Shtëpi kukulle”. Andaj, autori sipas personazhit të Norës, na servon bindjen e saj që i ashtuquajturi kujdesi i të shoqit i kishte hequr asaj mundësinë që të mendonte, madje i kishte hequr dhe vetë kuptimin e përgjegjësisë, për këtë arsye zhgënjimi i saj është aq i madh sa ajo arrin të braktisë të shoqin dhe fëmijët. Ajo kërkon të largohet nga ky helm moral, kërkon të fitojë lirinë, bëhet e vetëdijshme për veprimet e saj. Nga kjo na del se, ajo shqelmon të gjitha normat morale hipokrite të shoqërisë borgjeze, të fesë kristiane që mbron këto parime morale. Ajo kërkon të nisa nga e para jetën, por ta nisë ndryshe, duke punuar. Këtu dukshëm vërehet ndikimi i ushtruar i asaj kohe tek autori Ibsen. Ndërsa, në demaskimin e moralit të ndyrë borgjez Ibseni ngrihet edhe në dramën “Hijet”. Zonja Alving jeton në një vatër familjare të fëlliqur, të infektuar. Ajo, duke fshehur një trup të kalbur, e ka pështjellë të birin me gënjeshtra dhe është përpjekur t’i kërkojë atij dukjen e nderit e të virtytit, Por, hijet e së kaluarës veprojnë. Jeta e të birit është helmuar gjer në rrënjë nga hipokrizia shoqërore kundër së cilës zonja Alving s’ka dashur të luftojë. Kështu i biri bie si një viktimë i këtij morali të gënjeshtrës borgjeze. Ndërkaq, me dramën “Rosa e egër” Ibseni arriti të krijonte komedinë tipike të dekompozimit nga brenda të idealeve borgjeze, ku arriti të zbulonte mekanizmin e hipokrizisë dhe vetëgënjimit të brendshëm të shoqërisë borgjeze në dekompozimin e sipërm. Lirisht mund të them se në teknikën dramatike të Ibsenit realizoi sidomos veçoritë e dramës debat. Për vetë përmbajtjen e dramave të tij, të karakterit akuzues e kritik ndaj shoqërisë borgjeze, në truallin e moralit dhe idealeve borgjeze, ishte e domosdoshme përdorimi i diskutimeve, debateve të parimeve morale dhe idealeve të kundërta. Andaj, dramat e Ibsenit, ende janë funksionale, dhe mund të inskenohen pa ndonjë pengese dramaturgjike, sepse në strukturë janë të punuara mirë, dhe i ngjajnë një debati i cili sa fillon dhe rritet. Pavarësisht nga dobësitë ideore që vihen re në një pjesë të krijimtarisë së Ibsenit, duhet të pranojmë se një pjesë e mirë e veprave të tij edhe sot ruajnë vlerën e tyre si vepra të forta ideore dhe artistike që demaskojnë në mënyrë të pamëshirshme moralin borgjez, idealet borgjeze, të cilave u ka kaluar koha. Dramat e kësaj kategoria janë vënë në skenën shqiptare si: “Shtëpia e kukullës”, “Zonja Ingra e Ostratit”, “Armiku i popullit”, “Peer Gynt”, e cila para disa muajsh u shfaqje para publikut kosovar. U pritë mjaftë mirë nga shikuesit. Këtu vërehet se disa nga dramat e Ibsenit ende janë funksional, edhe pse nuk e kanë ruajtur traditën e kohës. Por, nëse do diskutohet për dramaturgjinë tonë, ose për autorët tonë, lirisht mund të them se nuk janë në nivel bashkëkohor, duke pas parasysh influencën kohore tek Ibseni, dhe influencën kohore tek ne. Pak prej tyre, shpalosin realitetin e kohës, ose nuk thellohen fare në idealin dhe moralin momental. Ngjyrat janë të zbehta, dhe vdesin përjetësisht, nuk arrin të ringjallen sikurse në këtë rast që e kemi Ibsenin. Përveç, influencës kohore, u mungon edhe krijimi i thellë i personazhit, i cili nuk ka frymë filozofike, dhe pse jetojmë në këtë kohë postmoderne, filozofia gjithnjë do të na udhëheq si një mësuese e ashpër për të jetuar. Pak, filozofi posedojnë dramat e autorëve tanë, ato të cilat ngërthejnë nuanca kohore, ose filozofi përcjellëse, i rruan më dhëmbët e saj koha, por qëllimi duhet të jetë shumë i qartë, i kthjellët, revolucionar, madje të ndikojë në ndryshim ekstrem të situatës në vazhdim. Shpesh herë artistët dëshpërohen nga mos vlerësimi real i spektatorit të jashtëm. Pesimizmi i kafshon deri në një shkallë, saqë krijimi e merr tetëpjetëzën. Por, kjo nuk guxon të ndodhë. Këtë më së miri e shpjegon Ibseni në dramën “Kur të vdekurit ngrihen”. Heroi i saj është një artist, skulptor, i cili gjithmonë ankohet se të tjerët vlerësojnë në veprat e tij, ato që atij as i kanë shkuar në mënd të krijonte, prandaj, nuk duhet të vrasim veten për qejf të të tjerëve. Këto janë ankesat e autorit. ----------------------------------- 1. Henrik Ibseni , “Shtëpi kukulle”, Tiranë, Shqipëri 2006 2. Henrik Ibseni, “Armiku i popullit”, Prishtinë, Kosovo* 2001 3. Henrik Ibseni, “Zonja Ingra e Ostroit”, Tiranë, Shqipëri 4. Henrik Ibseni, “Rosa e egër”, Tiranë, Shqipëri 2006 5. Henrik Ibseni, “Per Gynt”, Tiranë, Shqipëri 2006 6. Henrik Ibseni, “Hijet”, Tiranë, Shqipëri 1996 7. Henrik Ibseni, “Brand”, Tiranë, Shqipëri |
| sadasnja_dramaturgija_i_dramaturgija_henrika_ibsena_ilir_muharremi.doc |
| sadasnja_dramaturgija_i_dramaturgija_henrika_ibsena_ilir_muharremi.pdf |
| dramaturgjia_e_henrik_ibsenit_dhe_ajo_e_sotmja_ilir_muharremi.doc |
| dramaturgjia_e_henrik_ibsenit_dhe_ajo_e_sotmja_ilir_muharremi.pdf |
Mart / Ožujak 2013.
Povodom 100 godina od rođenja Alberta Kamija (1913-1960)
Roman: “ Stranac” Albert Kami
Ubistvo sa predumisljajem Roman “ Stranac” autora Albert Kami-ja je stvoren čistim ,konkretnim i bogatim jezikom. Sve počinje jednim telegramom saučešća iz staračkog doma. “Majka je umrla. Sahrana je sutra. Najiskrenije saucešće ”. Mersi, protagonista tog romana, telegram saučešća prima hladnokrvno, i mi kao čitaoci počinjemo da sumnjamo da on bilo šta oseća prema spoljašnjem svetu a naročito prema najbližima? Sigurno da. Merso je njoj mnogo značio. Merso odbija da vidi pokojnicu. Prema njegovom mišljenju, svi oni koji su došli ne osećaju ništa prema njoj. Noć je protekla bez ikakvog razgovora sa majčinom familijom. Ovaj momenat ne pokazuje indiferenciju , nego monotona uobičajena životna pravila, prema kojima treba da se postupa. Tu ne postoje saosećanja, nego pravila koja čine život a ne ono sto ljudi hoce. Sunce se ponavljajući, pojavljuje kroz ceo roman. Merso ne zna koliko mu majka ima godina. Svaka ispovest je u prvom padežu, i sa međusobnim dijalozima osoba koje nas iz jednog događaja uvode u drugi. Autor ostavlja mesto svakoj situaciji. Pošto je sahranio majku, on odlazi sa devojkom po imenu Marija, bivšom daktilografkinjom, koja mu se sviđala ranije. Odlazi sa njom na plažu, kupa se, grli je i ljubi. Zbog crne kravate koju nosi, Marija mora da ga pita: Da li si u žalosti? Odmah joj odgovara i kaže da mu je umrla majka. U realnosti niko nije odogovaran za smrt, život se nastavlja. Odlaze u bioskop i gledaju Fernandelov film. Zatim veče završavaju u Mersonovom stanu, Marija rano odlazi. Dan je bio sunčan, on, prebirajući po jastucima, traži miris soli koju je ona ostavila. Iako posle smrti odmah kuca na vrata ljubav, autor nam kazuje da mrtvi ne treba da ometaju život. Mada se često pojavljuju kao duhovi. Osobe koje nam autor prikazuje su dosta individualizirane, živahne i posebnog karaktera, i uistinu prikazuju jednu galeriju kontrasta. On je svestan da u ovom apsurdnom svetu ne može ništa da promeni. Nedelja nije bila srećan dan za Mersa, jer ga je tog dana njegov drug Rejmon (koji živi na račun žene), pozvao da odu kod trećeg prijatelja. On ne odbija zato sto išao ili ne, isto mu se hvata. Zar nije jasna ta indiferentnost prema svetu? Radili ili ne radili, svodi se na isto. Pošli su sa Marijom i Rejmonom. Sunce dominira. Njegov prijatelj Mason je jedan krupan čovek. Bacali su se na morske talase, prevrtali su se po talasima kao da je prvi dan. Merso je ljubio Mariju. Nije je ljubio od ujutru iako ništa nije osećao. Vratili su se u kolibu kako bi jeli. Glavni specijalitet je bio riba i crveno vino. Masonova zena i Marija peru suđe. Trojica muškaraca odlaze u šetnju po plaži. Iznenada sreću dva Arapina, koji dolaze u njihovom pravcu. Rejmon ih poznaje i tu dolazi do sukoba. Arapi su se potukli sa Masonom i Rejmondom i ranjavaju Rejmona koji odlazi na lečenje. Pri povratku sa lečenja, opet kreću prema mestu gde se nalaze Arapi. Susreću obojicu, Rejmon vadi pištolj. Merson upita: “ Da ga ubijem?”, Merso odgovara : “ Nemaš prava da pucaš u njih a da ne kažeš ništa”. Zatim sukob počinje tako sto su vređali jedan drugog. Merso je uzeo pištolj. Možda je sama sudbina odlučila ubicu. Arapi su se povukli a muškarci su krenuli ka kolibi. Merso umoran i pijan od vina, ispratio je Rejmona do kolibe. Pošto se Rejmon popeo gore na stepenište, Merso je ostao dole, ošamućen i obeshrabren naporom da se popne uz drvene stepenice da bi stigao kod žena. Bilo je mnogo toplo i u vazduhu se osećala omorina od kiše koja je padala na suncu. Opet dolazi do dileme: “Idi tamo ili ostani ovde, isto je. Okrenuo se prema plaži i krenuo. Toliko je bio premoren da mu je znoj nemilosrdno kapao sa čela. Zašto Merso kreće, kada nema snage više nego da se popne samo na jedan stepenik a ima snagu da se vrati na plažu po vrucini. Gde je on krenuo, da se šeta bez ikakvog razloga po ekstremnoj vrućini? Ne, namera mu je da se sretne sa Arapima. Koliko god da autor okrivljuje sunce (vrućinu), istina je namerna. Srece se sa Arapinom, glava mu je umorna od sunca, to je isto ono sunce kao i onog dana kada je sahranio majku. Arapin vadi nož i kreće prema Mersi. Znoj sa oznojenih trepavica mu kaplje u oči. Osećao se kao da ga sunce peče po čelu. Vadi pištolj i puca u Arapina. Pucnji koji više ne mogu da se zaustave kucaju na vrata nesreće. Na suđenju se više okrivljuje njegovo ponašanje nego samo delo. Nemilosrdno pitanje mu se stalno mota u glavi, a to je : “Zašto je na sahrani svoje majke bio hladnokrvan ne prolivši ni jednu suzu?”. Primoran je da izvrši retrospektivu događaja: Rejmon, plaža, kupanje, svađa, opet plaža, mali izvor, sunce i pucnjava. Pitanja koja je postavio komesar su: “ Da li veruješ u Boga?”. Naravno da Merso ne veruje. Ovde se figura Hrista pojavljuje kao predmet koji traži oproštaj, ali Merso to odbija kao svaki kriminalac koji je plakao pred njim. Merso nije Antihrist, ali verovao ili ne, isto je. I u zatvoru se seća majke . “Naravno da sam majku voleo, ali to ne znači nista, apsurd da zbog majke nije prolio suze i Salamano koji plače zbog psa oslikava Mersu i jednu čudnu situaciju. Sveštenik se pojavljuje na kraju romana. Merso ga odbija zato što ne veruje u Boga. Njegova molba za pomilovanjem je odbijena, on zna da će da umre. On zna da je isto umreti kada imaš 30 godina ili kada imas 70. Svakako ce umreti, sada ili kasnije. Opet, ista stvar! Roman se završava sećanjem i shvatanjem majke koja je na kraju života pronašla verenika. Zašto on opet počinje ovu novu igru? Merso predlaže da ona na kraju života oseti da je slobodna i mlada. On je spreman da sve to još jedan put preživi. Srećan je zato sto ga je ta ljutnja pročistila od lošeg, i dala mu nadu. Ova hladnokrvnost treba da se završi, neka se oseti što manje usamljeno i njegova želja je da na dan egzekucije bude što više posmatrača, vike i mržnje. On ostaje stranac za ljude i ljudi ostaju stranci za njega. ------------------------------------------ Albert Kami, “Stranac” – Priština, 1978, str: 81, 82, 83
|
Romani “I huaji” i Albert Kamysë
Vrasje me paramendim Romani “I Huaji’ i autorit Albert Kamy është ndërtuar me një gjuhe të pastër, konkrete dhe të begatshme. Çdo gjë fillon me një telegram ngushëllues nga shtëpia e pleqve. “Nëna vdiq . varrimi nesër. Ngushëllimet më të sinqerta”. Merso, protagonistë i këtij romani, telegramin ngushëllues e pret me gjakftohtësi, dhe ne si lexues fillojmë të dyshojmë në atë se ky njeri a ndjen ndonjë gjë për botën e jashtme e në veçanti atë më të përafërt? Mesiguri se po. Merso zinte vend të madh tek ajo. Merso refuzon ta shohë edhe kufomën e së ëmës. Të gjithë ata që erdhën, sipas tij, nuk ndjenin asgjë për të ndjerën. Nata kaloj pa shkëmbyer ndonjë bisedë me të afërmit e nënës . Ky moment , nuk tregon indiferencën, por një rregullsi monotone ndaj zakoneve jetësore që duhet të përmbushen. Aty nuk ka dhembshuri, por përmbushje ngaqë jeta e do, e jo njerëzit. Dielli përsëritet gjatë rrugëtimit të këtij romani. Mersoja nuk e di se sa vjeçare është nëna e tij. Çdo rrëfim është në vetën e parë i ndërtuar me disa dialogë në mes personazheve të thella, të cilët prej një ngjarje në shpijnë në ngjarjen tjetër. Autori i lë vend çdo situate. Pasi kishte varrosur të ëmën, ai zë lidhje me një femër të quajtur Maria, ish daktilografe të cilën e ka simpatizuar dikur. Shkon me të, të lahet në plazh, e përqafon në mes të dorës. Kravata e tij e zezë e detyron Marinë ta pyes se mos është në zi? Përgjigjet menjëherë duke treguar vdekjen e nënës. Realisht askush nuk është fajtor për vdekjen, jeta vazhdon. Shkuan në kinema shikuan filmin e Fernandelit. Pastaj, përfunduan në banesën e Mersos, Maria u largua qysh herët. Dita ishte me diell , neveritëse, nëpër jastëk ai kërkonte erën e kripës që kishte lënë ajo. Edhe pse pas vdekjes menjëherë troket dashuria, autori na lajmëron se të vdekurit nuk duhet ta pengojnë jetën, edhe pse shpesh vërtiten si fantazma. Personazhet të cilat na kumton autori, janë mjaftë të individualizuara, gjallëruara, me sjellje dhe karakter të veçantë, vërtet shpërfaqin një galeri të pasur kontrastesh. Merso është i huaj ndaj shoqërisë, por edhe shoqëria për të. Në këtë botë absurde, ai është i vetëdijshëm që nuk mund të ndërroj asgjë. Dita e diel, nuk ishte me fat për Merson, ngaqë shoku i tij Rejmoni i cili jeton në kurriz të grave, e fton Merson që të shkojnë tek shoku tij. Nuk e refuzon sepse sikur të mos shkonte ose sikur të shkonte e njëjta gjë është. A nuk është e kjartë këtu indiferenca ndaj situatave dhe botës? Sikur vepruam, ose sikur nuk vepruam prapë e njëjta gjë është. U nisën me Marinë dhe Rejmonin. Dielli dominon. Miku i tij Masoni, një vigan me trup të madh dhe shpatulla të gjëra. U përplasën në dallgët e detit, u rrokullisen nëpër valë sikurse të ishte dita e parë. Merso e puthte Marinë ngase nuk e kishte puthur që nga mëngjesi, por nuk ndjente gjë ndaj saj. U kthyen në shtëpizë për të ngrënë. Peshku dhe vera e kuqe ishin specialitet kryesor. Gruaja e Masonit dhe Maria pastrojnë enët. Të tre burrat dalin për të shëtitur nëpër plazh. Papritmas takojnë dy Arap të cilët ecin në drejtim të tyre. Rejmoni i njeh, këtu edhe shpërthen sherri. Arapët u përleshën me Masonin dhe Rejmonin. E plagosën Rejmonin i cili shkon për tu mjekuar. Kthehen nga mjekimi, prapë nisen në vendin ku ndodhen Arapët. Takohen më të dytë, Rejmoni nxjerr revolen. E pyet Merson: “A ta vrasë”, Mersoja përgjigjet: “Nuk është e drejtë të shtësh mbi ta ende pa thënë gjë”. Atëherë përleshja fillon me sharje dhe ngacmime. Revolen e merr Mersoja ta mbaj. Ndoshta vet fati vendosi vrasësin. Arapët u tërhoqën, burrat u nisën në drejtim të shtëpizës. Mersoja i trullosur dhe i lodhur nga vapa dhe vera e kuqe që kishte pirë. E përcolli deri të kasollja Rejmonin, derisa ai po ngjitej shkallëve të drunjta, Mersoja ka mbetur para shkallës së parë, koka i buçiste prej diellit, i dekurajuar nga mundimi që e priste për t’u ngjitur në katin e drunjtë dhe për të arritur tek gratë. Bënte shumë vapë dhe e mundonte ky qëndrim i palëvizshëm në shiun që e verbonte. Prapë këtu kemi të bëjmë me atë , në daç rri këtu në daç shko, e njëjta gjë. U kthye ka plazhi dhe filloj të ecë. I lodhur nga vapa e cila po frynte ballin nga djersët që shkunden pa mëshirshëm. Përse Mersoja niset, nuk ka fuqi të ngjitej më shumë se një kat dhe ka fuqi të kthehet në plazh dhe të vazhdoj të ecën nëpër diellin e nxehtë. Ku është nisur ai, të shëtit pa ndonjë arsye nëpër nxehtësinë ekstreme. Jo, ka për qëllim ti takoj Arapët. Sado që autori fajëson diellin, e vërteta është e qëllimshme. Takon Arapin, dielli lodh kokën e tij, ishte ky diell sikurse atë ditë që e kishte varrosur nënën. Arapi nxjerr thikën nga xhepi dhe fillon të niset në drejtim të Mersos. Djersa u grumbullua në qepallat e tija, rrodhi menjëherë në kokërdhokë. Ai ndjeu të goditurat e diellit nëpër ballë. Nxjerr revolen duke shtënë mbi Arapin. Të shtëna të cilat nuk u kthyen më, trokitja në derë të fatkeqësisë ndodhi. Në gjyq ata më shumë fajësojnë sjelljen e tij sesa veprën. Pyetje të pamëshirshme vërtiten mbi të si: “Përse në varrimin e nënës ishte gjakftohtë dhe nuk ka derdhur as një lot”. E detyronin ta përsëriste ngjarjen: Rejmoni, plazhi, larja, grindja, përsëri plazhi, burimi i vogël, dielli dhe të shtënat. Pyetjet nga komisari janë: “A beson në perëndinë”. Natyrisht që Merso nuk beson. Figura e Krishtit paraqitet këtu si objekt i kërkim falje për atë që ka bërë, por, Merso refuzon një gjë të tillë për të cilën çdo kriminel ka qarë para tij. Mersoja nuk është Antikrisht, por sikur të besonte, dhe të mos besonte, e njëjta gjë është. Edhe në burg ai kujton nënën. “Natyrisht që nënën e kam dashur, dhe kjo nuk do të thotë asgjë”, absurdi ndaj nënës për të cilën nuk ka derdhur lotë dhe Salamano i cili qante për qenin, pasqyron një situatë të çuditshme për Merson. Personazhi i priftit shpërfaqet në fund të romanit, Mersoja e refuzon sepse nuk beson në perëndinë. Lutja e tij për falje është refuzuar, ai e kupton që do të vdesë. Ai e di mirë se është krejt një , a do të vdesësh në moshën 30 vjeçare, apo 70 vjeçare, ai gjithmonë do të vdiste qoftë tash, qoftë pas 50 vjetësh. Prapë, e njëjta gjë! Romani përfundon me kujtimin dhe kuptimin e nënës e cila e kishte gjetur të fejuarin në fund të jetës. Pse filloj përsëri këtë lojë? Merso sugjeron që në fund të jetës ajo është dashur ta ndjente vetën të lirë të gatshme të përtëritet e tëra përsëri. Edhe ai është i gatshëm t’i përjetojë të tëra këto përsëri. Ai është i lumtur sepse ky zemërim i madh e spastroji nga e keqja, ja zgjidhi shpresat. Le të merr fund gjakftohtësia e tij, le ta ndjen vetën sa më pak të vetmuar, dhe dëshira e tij është që ditën e ekzekutimit të ketë sa më shumë shikues e ta pres me britma dhe plot urrejtje. Ai mbetët i huaj për njerëz dhe njerëzit për të. ----------------------------------------- Albert Kamy, “I huaji” – Prishtinë, 1978, fq: 81, 82, 83 | ||||||||
28.3.2013.
EGZISTENCIJALNO I POZORIŠTE APSURDA
Još u staroj Grčkoj se smatralo da je pozorište mesto gde se nešto vidi, susreće ili spektakl među glumcima, horom i publikom.U to vreme su se igrale tragedije, koje su bile karakteristične za antičku Atinu, ali nije moguće nikako utvrditi tačan datum, kada je nastala tragedija. Eshilova tragedija Persej se može smatrati prvom tragedijom.Teatar služi za predstavljanje tragedija i vekovima je bila inspiracija mnogim autorima koji i danas ljubomorno čuvaju osnovni deo, subjektivnost ličnosti koja je zaista jedinstvena i ostaje u duši čitalaca. Ličnosti u tragedijama se poznaju po fatalnom zapletu beznadežnih situacija, za opis krivca. Filozofija, religija, egzistencija individue karakteriše tragično stvaranje. Ali, u modernoj tragediji hor nije prisutan kao što je bio u antičkoj, gde pesmom komentariše opšti način onoga što se dešava na sceni. Međutim, danas, hor je udružen sa muzikom konkretno u operi. Ali, postavlja se pitanje, kako funkcionise egzistencijalno pozorište? Šta je ono u stvari? Ljudi koji najčešće upotrebljavaju naziv egzistencijalizam ne znaju šta da kažu kada treba da objasne suštinu naziva, iako se danas vratilo u modu i kada se kaže bez ikakvih loših namera ovaj muzicar, slikar ili dramaturg je egzistencijalist. Ono što zbunjuje je ustvari to što postoje dve vrste egzistencijalizma: prvo hrišćani, a među njima navodim Jaspersa i Gabriel Marsela – katolici, i na drugoj strani egzistencijalisti, ateisti gde navodim Haidegera, egzistencijalisti Francuzi, itd. Razvoj te filozofije nalazimo 1928 . objavljivanjem dela Martina Haidegera “Bitisanje i vreme”, ali do potpunog širenja dolazi posle Drugog svetskog rata, a naročito posle objavljivanja Sartrovog dela “ Bitisanje i nistavilo”. Egzistencijalizam se bavi više idealizmom ako se posmatra sa književne strane, ali cilj ima ljudskih oblik na nivou individue koji nije ograničen realnim istorijskim uslovima, koje se smatraju totalnom absurdnošću. U nekim filozofskim delima, mnogi mislioci ovu filozofiju egzistencijalizma su nazivali iracionalizmom, koja je suprotnost ništavilu racionalizmu.
Iz ovoga proizilazi da čovek nije nešto što je postojalo na početku, već je jedno nista, koje ne može da potvrdi realnost. Kod egzistencijalista ljudsko biće se ne smatra da je nešto, ali biće koje se bori da postane to. Čovek stvara iz ničega i tako reći u potpunoj slobodi. Oni čoveka osuđuju na potpunu slobodu, prosto on je slobodan da sam odlučuje dalje i da određuje svoju budućnost, da sam odlučuje o svom životu, i da sam bude kovač svoje sreće. Praksa dokazuje da izbor nije proizvoljan, nego je ograničen. Žan P. Sartr i Albert Kami su dvojica glavnih predstavnika koji egzistencijalizam proširuju na oblast književnosti i pozorišta. Delovanje te dvojice velikih pisaca se oslanja na apsurdnost života. Njihov filozofski nacin mišljenja počinje od mišljenja da je u našem svetu čovek izgubio sve iluzije za mogućnost razumevanja i na osnovu razloga da objasni svet koji nas okružuje i čoveka, iako je on primoran da živi u svetu koji nema nikakvog smisla i koji je za njega stran. Njihovo filozofsko shvatanje se bazira na mišlenju da je čovek u našem svetu izgubio sve iluzije. Suština u delu Kamija “Sizifov Mit” je: “Nema ozbiljnijeg filozofskog problema nego što je samoubistvo. Da sudiš ako vredi da živiš to znači da ti odgovaraš na osnovno filozofsko pitanje”. To mišljenje se potvrduje i u egzistencijalnom pozorištu. Egzistencijalisticko shvatanje ima veliki uticaj na rođenje i razvoj apsurdnog pozorišta. Veza između egzistencijalizma i apsurdnog pozorišta se vidi jasno iz jedne izjave Joneskua, gde je on rekao sledeće: “Apsurd je sve ono što se desi bez ikakvog cilja, prekidajući svaku religioznu sponu, metafiziku i transcendent, čovek se gubi, svaki njegov gest je nerazumljiv i nepotreban”. Ta nemilosrdna mišljenja predstavljaju anti-ljudsko filozofsko shvatanje. Svakom dramaturgu koji je okupiran pozorištem apsurda, se kao prvi problem nameće smrt. Dokazano je da je smrt neizbežna i prema njihovom misljenju život je besmislen, okamenjuje i sve u životu pretvara u pepeo i prah. Prema tome, ako treba da umremo zašto uopšte živimo, i radimo? Ideološko shvatanje ovog pesimizma je jasno. Osnovni konflikt apsurdne drame , proizlazi iz nedostatka svrhe življenja ćoveka.Često dramaturzi, kada stvaraju apsurdne likove, nisu heroji koji na sceni izražavaju društveno moralne norme.Na sceni dominiraju ljudske situacije. Dubina apsurda se ne izkazuje, ili ostaje neodredjen, i gledalac ne može da ga shvati. Poznat je i Ezen Jonesku i ceo njegov svet koji je pun straha i nesvestice, to je pustinja gde obitavaju duhovi koji iznenada izlaze iz mraka. U svojim delima “Rinoceronti” podiže optužnicu protiv svake vrste diktature, bilo da je ona crvena ili crna, koja pretvara čoveka u ništavilo i primorava ga da se pretvori u životinju da bi preživeo. Berazenja ostaje sam u svetu Rinocerontija.Ostaje sam bez sreće i beznadežan. I pozorište Samuel Becketa predstavlja najbolje mišljenje i iskonsko posmatranje apsurdnog sveta. U delu “Čekajuci Godoa”, kroz monoton i čudan dijalog dvojice vagabonda, Vladimira i Estragona, koji u jednom polju čekaju dolazak jedne misteriozne i enigmatične osobe - Godoa, pokušava da objasni nedostatak razumevanja i sujetu čovekovog delovanja. Drama se završava tako kako je i počela - sujetna noćna mora. -------------------------------------- Jean Pol Sartr, “Egzistencijalizam je humanizam”, - Tirana,Albania 1997 Eugene Ionesco, “Rinoceronti’, Tirana,Albania Frensis Fergason , “Pojam pozorišta” - Prishtina,Kosovo 1983 Romily 1980, str. 65. Karl Jaspers, Nemacki filozof, Martin Hajdeger , - Poznat kao nemački filozof i bavi se problemom filozofije bića. Samuel Beckett, “Čekajuci Godoa, Oh divni pozorišni dani ,Pozoriste” - Cabej, 1996 Albert Kami, “Sizifov mit”, izdavacka kuca Fan Noli.
|
TEATRI EKZISTENCIALIST DHE ABSURD
Teatri qysh në Greqinë e lashtë konsiderohej si vend për shikim, ndeshje dhe spektakël në mes aktorit, korit dhe publikut. Në atë kohë luheshin tragjeditë të cilat ishin karakteristikë e Athinës së lashtë, mirëpo asnjëherë nuk mund të caktohet ndonjë datë e saktë e lindjes së tragjedisë. Mund të konkludojmë se tragjedia e parë është Persët e Eskilit. Teatri shërbente për prezantimin e tragjedive dhe shekuj me radhë ka inspiruar autorë të ndryshëm të cilët edhe sot ruajnë me xhelozi pjesën thelbësore, subjektive të personazheve që vërtet janë unike dhe mbesin shpirtërore në kujtesën e lexuesve. Personazhet e tragjedive njihen për ngatërresën fatale të situatave të pa shpresa, për një përshkrim të fajshëm. Filozofia, feja, ekzistenca e individit karakterizojnë krijimin tragjik. Mirëpo, në tragjeditë moderne kori nuk është i pranishëm sikurse që ishte në kohën e lashtë, ku me këngë komentonte mënyrën e përgjithshme për atë që është thurur në skenë. Ndërkaq, sot, kori na shoqëron me tinguj muzikor konkretisht me operën. Mirëpo, shtrohet pyetja si funksionon teatri ekzistencialist? Çfarë është ai në të vërtetë? Pjesa më e madhe e njerëzve që përdorin fjalën ekzistencializëm ndihen keq kur iu duhet ta shpjegojnë se ku qëndron kuptimi i kësaj fjale, megjithëse, sot, është kthyer në modë dhe thuhet si pa të keq që ky muzikant, piktor apo dramaturg është ekzistencialist. Ajo që ngatërron gjërat është se ka dy lloj ekzistencialistësh: të parët që janë të krishterë dhe midis tyre do të radhisja Jaspersin dhe Gabriel Marselin të besimit katolik dhe nga ana tjetër ekzistencialistët ateistë midis të cilëve duhen futur Heidegeri, ekzistencialistët francez etj. Zhvillimin e kësaj filozofie e gjejmë që në vitet 1928 me botimin e veprës së Martin Haidegerit “Qenia dhe koha”, por, përhapje të gjerë, ajo mori sidomos pas Luftës së Dytë Botërore, dhe sidomos pas botimit të veprës së Zhan Pol Sartrit “Qenia dhe asgjëja”. Ekzistencializmi ka të bëjë më shumë me idealizmin nëse preket në formën letrare, por, shënjestër ka ekzistencën njerëzore në nivelin e individit të padeterminuar nga kushtet reale historike, të cilat konsiderohen absurditet i tërë. Në disa libra filozofike, shumë mendimtarë këtë filozofi ekzistencialiste e kanë quajtur si irracionale, që i kundërvihet racionalizmit.
Nga kjo del se njeriu nuk është diçka e dhënë që në fillim, por vetëm një hiç, gjë të cilën nuk mund ta vërteton realiteti. Tek ekzistencialistët qenia njerëzore nuk konsiderohet si diçka, por një qenie që lufton të bëhet e tillë. Njeriu krijon vetë nga asgjëja dhe pothuajse në një liri të plotë. Ata njeriun e dënojnë me liri absolute, thjesht është i lirë të vendosë vetë, madje edhe ta shkruajë ardhmen e tij, të vendos vet për jetën e tij, madje edhe ta përcakton vet fatin. Praktika dëshmon se zgjedhja nuk është arbitrare, por e kushtëzuar. Zhan Pol Sartri dhe Albert Kamy ishin dy përfaqësuesit kryesor që ekzistencializmin e shtrinë në fushën e letërsisë dhe teatrit. Veprimtaria e këtyre dy shkrimtarëve të mëdhenj mbështet në absurdin e jetës. Shikimi i tyre filozofik niset nga mendimi se në botën tonë njeriu i ka humbur të gjitha iluzionet mbi mundësinë për të kuptuar dhe për të shpjeguar në bazë të arsyes botën që e rrethon dhe njeriun, meqenëse, ky i fundit është i detyruar të jetoj në një botë që nuk ka asnjë kuptim dhe që është i huaj për të. Kamy në esencën e veprës “Miti i sizifit” shkruan: “Nuk ka veçse një problem filozofik me të vërtet serioz. Ky problem është vetëvrasja. Të gjykosh nëse jeta ia vlen të jetosh, do të thotë t’i përgjigjesh pyetjes themelore të filozofisë”. Ky botëkuptim shprehet edhe në teatrin ekzistencialist. Pikëpamjet ekzistencialiste ushtrojnë një ndikim të madh në lindjen dhe zhvillimin e teatrit absurd. Lidhja midis ekzistencializmit dhe teatrit absurd del e qartë edhe nga një deklaratë e Joneskos, ku ai shprehet me këto fjalë: “Absurde është ajo që ndodhi që s’ka asnjë qëllim, duke shkëputur nga çdo lidhje fetare, metafizike dhe transcendentale, njeriu humbet, çdo veprim i tij është pa kuptim dhe i panevojshëm”. Këto mendime të pamëshirshme përfaqësojnë pikëpamje filozofike antinjerëzore. Çdo dramaturg që është i zhytur në teatrin absurd problem të parë ka vdekjen. E vërtetuar është se vdekja është e pashmangshme dhe sipas tyre e bënë jetën të pa kuptim, nguros çdo nxitje për veprim dhe kthen çdo gjë të jetës në hi dhe pluhur. Përderisa do të vdesim, atëherë, përse duhet jetuar, përse duhet vepruar. Kuptimi ideologjik i këtij pesimizmi është i qartë. Konflikti bazë i dramës absurde rrjedh nga mungesat e qëllimit që ka njeriu në jetë. Shpeshherë, dramaturgët kur ndërtojnë personazhe absurde, nuk janë heronj që në skenë shprehin pikëpamje moralo-shoqërore. Në skenë dominojnë situatat njerëzore. Thelbi i absurdit nuk thuhet, ose mbetet i papërcaktuar dhe nuk mund të kapet nga spektatori. I njohur është edhe Ezhen Jonesko dhe gjithë bota e tij është e mbushur plot frikë dhe marramendsh, ajo është shkretëtirë në të cilën bredhin fantazmat, që dalin papritur nga errësira e natës. Tek “Rinoqeronti” ai ngre aktakuzë të fuqishme kundër çfarëdolloj diktature, e kuqe apo e zezë, që e katandisë njeriun në hiç e detyron të jetërsohet në kafshë për të mbijetuar. Berazhenja mbetet i vetëm në botën e rinoqerontëve. Mbetet i vetëm para fatit dhe pa shpresë rrugëdaljeje. Edhe teatri i Samuel Becketit paraqet shprehjen më të plotë dhe më rrënjësore të shikimit absurd të botës. Në veprën “Duke pritur Godonë”, nëpërmjet dialogut monoton dhe të çuditshëm të dy vagabondëve, Vladimiri dhe Estragoni, që presin në një fushë të thatë ardhjen e një personazhi misterioz dhe enigmatik – Godon, përpiqet të tregoj një mungesë të kuptimit dhe të kotësisë së çdo veprimi njerëzor. Drama përfundon ashtu siç ka nisur, në një kotësi ankthi. -------------------------------------- Jean Pol Sartre, “Ekzistencializmi është humanizëm”, - Tiranë, 1997 Eugene Ionesco, “Rinoqeronti’, Tiranë Frensis Fergason , “Nocioni i Teatrit” - Prishtinë, 1983 Romilly 1980, faqja: 65 Karl Jaspers, Filozof Gjerman, Martin Hajdeger , - i njohur si filozof Gjerman dhe që është marrë me problemin e filozofisë së qenies. Samuel Beckett, “Duke pritur Godonë Oh ato ditë të bukura Teatër” - Çabej, 1996 Albert Kamy, “Miti i Sizifit”, shtëpia botuese Fan Noli | ||||||||
05.2.2013.
http://www.flickr.com/photos/fiorenzo/4505448368/
Postmodernizam i konceptualna umetnost
Cilj umetnosti je da izrazi unutrašnje emocije, neposredne duševne nijanse, da se marginalizuje u društvu gde će se razviti diskusija o ovakvoj vrsti predstavljanja. Ako govorimo o aktuelnoj svetskoj umetnosti, slobodno možemo potvrditi da dolazi do mešanja umetnosti, suočavanja raznih pravaca koji istovremeno globalizuju vidljivost, nevidljivost, ekonomiju, politiku, nauku i mnoge druge oblasti koje preokupiraju svet. Slobodno se može reći da je to jedan širi ugao posmatranja, duži, subjektivniji - nimalo okrenut prošlosti, počevši od primitivne, srednjovekovne, renesanse, moderna, post moderna, konceptualna... Specifičnost kod post moderne umetnosti je da se nepredstavljeno predstavi - da se izbaci svako pravilo, ne zbog zadovoljstva, preživljavanja forme, boja, već da se pokaže da postoji nemoguce koje preko predstavljanja postaje moguće. Umetnička dela Anselm Kiefer su u poslednjih dvadeset i pet godina izlagana širom Evrope, SAD i u Japanu. On je stvorio mnogobrojna dela i među njima treba izvojiti jednu metafizičko umetničko delo, koje se suočava sa tematikom, koju su mnogi Nemci `60-`70 godina želeli da zaborave, ali Kiefer je, takoreći, postao imperativ istorije nemačke za vreme nacizma. On je izazvao diskusije, ali i skandale celih pedeset godina. 1969.g. se on, sa 24 godine starosti pojavio na međunarodnoj umetničkoj sceni, sa jednom serijom fotografija sa običnim nazivom “ Invazije”, na kojima on sebe predstavlja kao nacistu, u zemljama koje je okupirao Hitler za vreme Drugog svetskog rata. On je ismejavao Firera. Mnogi umetnici konceptualne umetnosti na Kosovu, ulaze u vode pomenute umetnosti, pronalazeći nešto unutar moderne i predstavljajuci nemoguce. Da manipulišeš idejom, ili da eksperimentišeš konceptom, moras tačno da preneseš predmet na platno, da budeš maestro tog ostvarenja, i zatim da se sakriješ iza zavese konceptualizma. Iz antike su proizašla sjajna umetnička dela, produhovljena i vremenski obeležena. Lepa umetnička dela datiraju još iz vremena slika koje su se nalazile u Egipatskim grobovima pa do dekoracija palate Minoa. Antička umetnost je najviše stvarana zbog rituala.U XIV.veku je nesto malo drugacije - crkva je sputavala umetnost i druge verske objekte- slike svetaca, ili istoriju Biblije. Neko može da pita - za koga je stvaran taj mali broj nezavisnih slika?! Najtačniji odgovor je ovaj: Za različite individue, koje su takođe imale verske tendencije. Dok, kod impresionizma, konkretno u XIX.veku, mrtva priroda se udaljava od stvarnosti, obzirom da su umetnici počeli da eksperimentisu sa njom, kako bi izrazili svoja osecanja. Impresionizam kao pokret je nadahnut jednim delom poznatog slikara Claude Monea. Na toj slici je igra svetlosti, na koji način? Na svakoj slici se pojavljuje svetlost, pokšavajući prikazati način na koji se menja, njene razne likove, ali predstavljene na slici. Estetika, doživljaj, uznemiravanje, dugovečnost umetnosti se čuva duboko u gnezdu impresionizma. Impresionizam je istraživao teme i stvari kao sto su: pokret i svetlost, i čime se distancira od realne umetnosti. Ali, šta se dešava kod Postmodernizma, koji je poznat kao revolucionarna umetnost i ustvari Postmodernizam se ne nalazi iza modernizma, ili protiv njega, on se nalazi sakriven u njemu. Jedan pisac ili slikar postmodernista se nalazi na mestu filozofa, i boje koje on stavlja na platno, ili tekst koji pisac piše, se ne desavaju po preliminarnim pravilima. Iz svega ovoga proizilazi da umetnik ili pisac deluje van pravila i radi tako što će stvoriti delo po pravilima. Delo se rađa pre nego pravila, prelazi preko pravila ili im prethodi. Post modernisti ne stvaraju realitet, nego konceptualne aluzije koje se teško pojavljuju. Naziv “ Postmodernizam” potiče još od 1926.godine i pojavljuje se 1870., kada je naziv post-modernizam prvi upotrebio Britanski umetnik John Watkins Chapman. Ako se govori o našoj vizuelnoj umetnosti ili o književnosti, koje su totalno ispunjene šablonima i pravilima, one se nalaze na vekovnoj distanciji Postmodernizma. Možda može da postoji umetnost Postmoderna ali ne i čovek Postmoderan, zato sto je u njemu još uvek ostalo nešto primitivno, i zbog toga mnogi umetnici pokušavaju sebe da identifikuju kroz rad, nedostaje ono filozofsko mi sljenje koje ruši pravila. Sta se desava sa konceptualnom umetnoscu?! Da li praktikujemo onako kako treba, ili živimo samo u iluzijama da razumemo. Ova umetnost se pojavila `60-ih godina i obuhvatala je umetnike raznih pravaca. Katerin Mile piše: “Konceptualna umetnost ne podrazumeva smanjivanje dela na jednu ideju, nego samo ideju umetnosti, koncept umetnosti”. Konceptualna umetnost obuhvata metode i razne umetničke forme, počevsi od performanse, umetničke instalacije, itd. Uvek umetnici, koji se bave tom umetnošću, su svesni da su dela koja stvaraju podređena ideji ili filtriranju. Treba da bude razumna i ispunjena. Sol Lewitt piše: “ Umetnik ne može da predvidi svoju umetnost.On ne moze da je sagleda dok nije ispunjena”. Ispunjenje igra veliku ulogu kod sagledavanja, zbog toga što ako se ne ispuni ne može da se predvidi suština. Mnogi konceptualni stvaraoci kod nas na Kosovu, ulaze u umetničke vode konceptualne umetnosti, a da nisu dovoljno upoznati sa pravilima, “Realizmom”. Da bi manipulisao idejom ili da eksperimentišeš sa konceptom, treba tačno da preneseš objektivizam na platno, da budeš maestro tog realizma, a zatim da se sakriješ iza zavese konceptualizma. Lako je da se kriješ, a da ne obiđes pra-pocetak, ali bilo kada defekt će izaći na videlo kao vulkanska lava. ------------------------------------ Bibliografija: Umetničke avanture XX veka – Carpe Diem 2004” – Tirana, str:232 Lazar Trifunovic, “Slikarski pravci XX veka’ – Beograd, 1994, str:27 Rosie Dickins & Mari Griffith, “ Shvatanje umetnosti uz saradnju sa Nacionalnom Galerijom u Londonu”, Tirana, 2004, str:6
|
“ulysses (multiple)” by dora garcía
POSTMODERNIZMI DHE ARTI KONCEPTUAL
Qëllimi i artit është të shpërfaq emocione të brendësisë, nuancat e drejtpërdrejta shpirtërore, dhe të objektivizohet në kolektiv ku duhet të zgjohet diskutimi për këtë lloj prezantimi. Nëse kemi të bëjmë për artin e sotëm nëpër botë, lirisht mund të pohojmë se ndodh një përzierje, ballafaqim rrymash të ndryshme të cilat njëkohësisht globalizojnë të dukshmen, pa dukshmen, ekonominë, politikën, shkencën dhe shumë sfera të tjera që preokupojnë botën. Lirisht mund të thuhet se është një këndvështrim më i gjerë, më jetë gjatë, më subjektiv aspak përmbysës i së kaluarës duke filluar nga ajo primitivja, mesjeta, rilindja, modernia, post modernia, konceptualja... Tek arti postmodern e veçanta është e parepzantueshmja të prezantohet të hidhet poshtë çdo rregull, jo për hir të kënaqësisë, përjetimit të formave, ngjyrave, por për të treguar se ekziston e pamundura e cila përmes prezantimit bëhet e mundur. Artisti Anselm Kiefer njëzet e pesë vitet e fundit veprat e tija janë ekspozuar thuajse në gjithë Evropën, në SHBA dhe Japoni. Ai ka krijuar shumë vepra dhe vlen të veçohet një pikturë metafizike duke u përballur me një temë që në Gjermani shumë njerëz, deri në vitet ’60 dhe ’70, do të dëshironin ta harronin, por që Kieferin u bë thuajse imperativë; historinë gjermane gjatë periudhës naziste. Ai shkaktoi diskutime, skandale të cilët zgjatë plot pesëdhjetë vjet. Më 1969, njëzetekatërvjeçar në atë kohë, u prezantua në skenën artistike ndërkombëtare me një seri fotografish të titulluara thjesht “Pushtime”, në të cilat ai tregonte veten, duke nderuar si nazist, në vendet e pushtuara nga Hitleri gjatë luftës së dytë botërore. Ai tallej me Fyhrerin. Shumë krijues konceptual tek ne, në Kosovë, zhyten në ujërat e artit konceptual, duke gjetur diçka brenda modernes dhe prezantuar të pamundurën. Që të manipulosh me idenë, ose të eksperimentosh me konceptin, duhet ta kopjosh saktë objektivizmin në pëlhurë, të jesh maestro i realizmit të tij, e tek pastaj të fshihesh prapa perdes së konceptualizmit. Nga lashtësia janë shpalosur vepra të mrekullueshme arti, të pa harruara, të thelluara, dhe të shënuara në kohë. Veprat e bukura arti datojnë që nga pikturat në varret e egjiptianëve, deri tek dekoracionet e Pallatit të Minoas. Pjesa më e madhe e artit të lashtësisë bëhej për qëllime ritualesh. Në shek katërmbëdhjetë, ishte paksa më ndryshe, arti kufizohej nga kishat dhe godinat të tjera fetare-piktura shenjtorësh, apo histori të biblës. Dikush mund të pohon se ato pak piktura të pavarura për këndë krijoheshin?! Përgjigja më e saktë është kjo: Për individë të ndryshëm që po ashtu kishin tendencë fetare. Ndërsa, në kohën e impresionizmit konkretisht në shekullin nëntëmbëdhjetë natyra e qetë iu largua ngjashmërisë me realitetin, pasi artistët filluan të eksperimentojnë me të, për të shprehur ndjenjat e tyre. Impresionizmi, si lëvizje është frymëzuar nga një pikturë e piktorit të famshëm Claude Monet. Në këtë pikturë luhej me dritën, në ç’mënyrë? Drita shfaqej në pikturë në të gjithë ‘faqet’ e saj , përpiqej të paraqiste mënyrën se si ndryshonte ajo , pamje të ndryshme të saj , por të paraqitura në një pikturë. Estetika, përjetimi, ngacmimi, jetëgjatësia e artit rruhet thellë në folenë e impresionizmit. Impresionizmi ka hulumtuar tema e gjëra si dritën dhe lëvizjen me të cilat edhe është distancuar nga arti realist.Mirëpo, çfarë ndodh tek Postmodernizmi, që njihet si art mjaftë revolucionar dhe në fakt postmodernizmi nuk qëndron pas modernizmit, apo kundër tij, ai gjendet i fshehur dhe brenda tij. Një shkrimtar apo piktor postmodernist ndodhet në pozicionin e një filozofi, dhe ngjyrat të cilat ai i gjuan në pëlhurë, apo tekstet të cilat i udhëheq shkrimtari, nuk udhëhiqen nga rregulla paraprake. Nga kjo na del se artisti apo shkrimtari punon pa përfillur rregulla dhe për të vendosur rregullat e asaj që do të krijohet. Veprat lindin më shpejt se rregullat, i tejkalojnë rregullat apo i paraprijnë ato. Postmodernistët nuk krijojnë realitet , por aluzione të konceptueshme që vështirë paraqiten. Termi “postmodernizëm” daton qysh në vitin 1926 dhe shfaqet qysh në vitet e 1870-ta, kur u pat përdorur nga artisti britanik John Ëatkins Chapman. Nëse flitet për artin tonë pamor apo letërsinë, të cilat marrëzisht, dhe maksimalisht janë zhytur në shabllone dhe rregulla, qëndrojnë në distancë shekullore ndaj postmodernizmit. Ndoshta, mund të ekzistojë një art postmodern, por jo një njeri postmodern, sepse ende mbetet diçka primitive te ai. Edhe pse shumë artistë tentojnë që veten ta identifikojnë si postmodernistë përmes punës, mungon ai mendimi filozofik që i hedhë poshtë rregullat. Ose çfarë ndodh me artin konceptual?! A e praktikojmë ashtu si duhet praktikuar, apo jetojmë vetëm në iluzionin për ta kuptuar. Ky art u paraqit në vitet e ’60 dhe ka grupuar artistë të ardhur nga drejtime të ndryshme. Katerin Mile shkruan: “Arti konceptual nuk nënkupton reduktimin e veprës në një ide, por vetë idenë e artit, konceptin e artit”. Arti konceptual përfshin metoda dhe forma të ndryshme artiske duke u nisur nga përformansa, instilacioni etj. Gjithnjë artistët të cilët zhyten në këtë art, janë në dijeni se vepra të cilën e krijojnë i nënshtrohet idesë ose filtrimit. Duhet të jetë e arsyeshme e plotësuar. Sol Leëitt shkruan: “Artisti nuk mund ta parafytyroj artin e tij. Ai nuk mund ta perceptojë atë përderisa ai nuk është plotësuar”. Plotësimi luan rol të madh ndaj perceptimit, sepse nëse nuk plotësohet nuk mund të perceptohet esenca. Shumë krijues konceptual tek ne në Kosovë, zhyten në ujërat e artit konceptual, duke mos njohur mirë rregullin: “Realizmin”. Që të manipulosh me idenë, ose të eksperimentosh me konceptin, duhet ta kopjosh saktë objektivizmin në pëlhurë, të jesh maestro i realizmit të tij, e tek pastaj të fshihesh prapa perdes së konceptualizmit. E lehtë është që të fshihesh, pa anashkaluar tek zanafilla, mirëpo herë do kurdo defekti to jetë i gjallë, si një llavë vullkanike. -------------------------------- Aventurat e artit të shek XX – Carpe Diem 2004” – Tiranë, fq:232 Lazar Trifunovic, “Slikarski pravci XX veka’ – Beograd, 1994, fq:27 Rosie Dickins & Mari Griffith, “Njohuri për artin në bashkëpunim me Galerinë Kombëtare të Londrës”, Tiranë, 2004, fq:6
| ||||||||
21.1.2013.
Balkanska i Ukrajinska umetnost
Životna istina je osnovni uslov koji ideju pretvara u estetiku Umetnost aktuelnosti Sislej Džafe[1] Lepa i obožavana izrazava ličnu prirodu, karakter tačnih navika umetnika, a u skladu s time je osobenost koja se na proizvoljni način identifikuje sa osečanjima. Umetnost je uznemiravanje, provokacija, iskrenost, trans, duša, bol, pijanstvo, ekstaza i, u širem značenju, realna iluzija, objektivizam i subjektivizam. Ideja i koncept iz osnova se suočava sa kreativnošću u umetnosti, daje tu količinu željene iluzije koja je usklađena sa svakim estetskim obožavanjem. Balkan, Evropa i SAD su preplavljeni strujom, pokretom, raznim konceptima umetnika. Bez sumnje, treba pomenuti vizionara, legendu ili najvećeg provokatora konceptualne umetnosti-Siselj Džafu , koji je potresao svet jednom provokativnom umetnošću, značajan, revolucionar, jednog žanra ili tehnike, koji pripada delimičnom osećanju njegovog personaliteta. ------ [1] Albanski: Sislej Xhafa...Info: http://en.wikipedia.org/wiki/Sislej_Xhafa 
Polemike i radoznalost su preplavile umetnost još 2003 godine, kada se umetnik Džafa sa svojim delom “Padre Pio” pojavio na izlozbi “ The Nature of Art”, u San Lorencu. Ovo delo postaje provokativno zbog toga što u svojoj dubini dodiruje veru i figuru malo karikiranu (iskrivljenu ), Pia. Umetnik pokazuje hrabrost, marljivost, jak karakter, kritički sud i poruku koja je usmjerena ka svecima, koji uvek čuvaju, doprinose odnosima sa stvarnošću i to ljudima ulepšava život. Druga stvar koja obeležava ovo veliko delo je ta kada nedostaje kreativnost u politici, ekonomiji, dominira nezaposlenost i, prema tome najbolja ponuda je religiozni –verski turizam. Gledalac bez oklevanja može da uđe u glavu Pia i da posmatra svet onako kako ga je video Pio, je jedan drugi element koji ovo delo čini veličanstvenim. Religija još uvek ostaje najveće pitanje i odgovor na našoj planeti. Ekonomija je najveća pobeda, iz koje potiču patnje. Krentont u antici je rekao: “ Najgora stvar koju je čovek pronašao je novac”. Za novac dajemo sve, suze, otkucaje srca, svom snagom se trudimo da dođemo do njega i da gospodarimo svetom. Dakle, duševni mir se trazi u religiji. Najpametnije je da se meditira u prvom licu da bi se dostigla individualna kulminacija ličnosti. Drugo Džafino delo koje se nalazi u parku u Cirihu- Hardaupark, u obliku “Y” (ipsilon), visoko 16 metara, podignuto u obliku skulpture, jedan predmet koji liči na ogromnu pračku[2] Velike i široke cevi, položene na zemlji, i preko puta njih je jedna crna rupa. Da nisu radnici našli naftu i sad postavljaju cevi?
---------------- [2] dečije oružje 
“Zašto da ne”, na sve to odgovara Džafa. Njemu je jako drago što ljudi njegovu umetnost doživljavaju na različite načine.” Ja to sve gledam sa zadovoljstvom. Umetnik stvara umetnost i plasira je na tržište, kupac posmatra i najbolje približava svojim osećanjima. Uobičajena pobeda konceptualnih radova se nalazi u činjenici da izraze odgovarajuće nijanse ali u nekim slučajevima, ne odgovarajuće i bez oblikovanja, kroz stroge i kontradiktorne slike. Kao, na primer: oblik, sadržina, mišljenje ili materija. Karakter, inteligencija, intimna strana i aktuelnost karakterišu stvaraoca Džafu kroz njegov rad. Karakteristika jednog videa je ta da dominira figura samog Džafe, jedna osoba[3] krišom stavlja ruku u džep, sa namerom da ga pokrade. Namera dela je da se naglasi da je “krađa” zanimanje[4]. Imamo jedan drugi Džafin video[5] gde se vide dva homoseksualca, kako se igraju u fontani punoj vode. Tokom igre, oni nisu skrivali osećanja jedan prema drugom i javno se ljube. Iz ovoga se vidi da svaki čovek bilo da je intelektualac, lopov, lekar, natčovek i/ili sudija posjeduje zadovoljstvo, patnju, igru, želju, nadu i sve to pokazuje u ovom svetu. Ljudi sami prave zakone i svaka osoba mora da ima pravila po kojima treba da se ponaša. Prema tome, iz svega ovoga se vidi, da kosovski umetnik Sislej Džafa predstavlja jednu balkansku kulturu, potlačenu, pačenićku, koja je uvek delovala po nečijim nalozima.
Dakle, lepota arhitekture nije grana umetnosti koja teoretski važi svuda, ali, u redoslijedu, ona je venac, puni okvir, valovitih linija, ispunjena modernim stilovima, simetrična, desimetrična i ona je ta koja ide uz evoluciju univerzalne saglasnosti. ---------------- [3] lopov [4] profesija [5] osetljive prirode
.
Slike Staljinovog režima u umetnosti Ksenije Simonove[1] Ksenija je talentovana, šarmantna, privlačna, sa kompletnom fizionomijom, koja zrači umetnošću, poput vulkana ispunjena proteklim bolom naroda Ukrajine, umetnica Ksenija stvara umetnost na pesku. Njene slike na pesku pokazuju događaje, priče koje naviru jedna iz druge. Njena umetnost nije opterećena absurdnošću niti nepotrebnošću, svi je vole, simpatišu, čak i oni kojima nedostaje kultura umetnosti. Ona prodire idealno, praktično i estetsko kod svih, stvara istoriju punu bola, pravi formu ni iz čega uz pratnju muzike, predstavlja uverljivo i budi strastvenu nostalgiju Ukrainske kulture ili vulgarnu diktaturu Staljina nad Ukrajinskim narodom. Ljubav, misterija ili pokušaj da se ubije razlog, dodiruju dubinu umetnice, primoravaju je da se apsolutno tendenciozno buni protiv prošlosti koja još uvek traje, i još duboko biva usađena u narodu. Umetnica je jako napredna , predstavlja telo kao oblik planete, telesnu građu, iznosi na videlo lepotu preko sjaja, čistoće duše, čineci umetnost alatom visokih moralnih vrednosti. Harmoniju tela i duše kreira čistoćom umetnosti i time umetnost dobija visoku etičku i estetsku vrednost. Ruka umetnice izražava tišinu, mir, slobodu i izbegavanje uvredljivog političkog sukoba. Na jednom videu koji je prikazan na You Tube, uz pratnju muzike, ona stvara praveći realne forme sa tačnim telesnim proporcijama i profesionalnu kompoziciju koja kombinuje neverovatnu perspektivu. Par koji sedi se pretvara u ženski lik. Usamljenik koji luta ulicama, u plamenu. Udovica se pretvara u spomenik, vojnik posmatra nju na prozoru, koji predstavlja nepoznanicu za sirotu udovicu. Pojave nisu dekadentne, imaju ravnotežu, harmoniju, moralnu poruku, uzdižući otkriće stvarne estetike i kod čoveka budi talasastu dubinu kao zastava koja se predaje pred scenom jeze. Njena umetnost je pobuna protiv nepravde koja je činjena, a i dalje traje. Ona se ne protivi moralizmu, nego licemerju i već je predstavnik umetnosti za umetnost. Lepota njene umetnosti preko filma ukazuje na savršenost, potpunu savršenost estetike morala i nemorala. Umetnost ima nedokučivu dubinu i malo ili nimalo je nerazumljiva kroz idealnu formu, već preko vulgarnosti, ekstaze i dugotrajne patnje. Publika, u trenutku stvaranja mlade umetnice doživljava unutrašnju jezu, instiktivnu , nemoralnu, a u isto vreme se bori sa moralom. Sve ovo nam dolazi uz pratnju muzike, koja menja scenu, kadrove i stvara igru večnosti. Velika umetnica koja dostigne da protrese svet i pohvale bez milosti sa umetnošću, koja podseća i opominje Evropljane i ostale kontinente, da je Staljinov režim hipokrizija. Dok bol ostaje u prirodnoj formi ili objektivni kriterijum u moralnom obliku, istina se uzdiže iz konzervativne prašine i postaje odgovor koji otvara put pravo prema napretku. Oblici koje stvara u pesku ne sudaraju se stoički i ne ostaju u ćutanju i tišini, ali istorijski prelaze iz jedne forme u drugu, izražavajući istorijski karakter nemoralan prema izopaćenoj pravdi. Tehnika u pesku, nije nešto novo u svetskoj umetnosti, nego zloupotrebljen izbor, umetnički tretman gde se razvija igra između bola i strpljenja, rata i mira, lepote i ružnoće, dostiže vrh i gledaocu daje duševni mir koji proizilazi iz osećanja i mišljenja.To se dešava i u običnom životu. Dakle, životna istina je osnovni uslov koji ideju pretvara u estetiku. Njena predviđanja, utisci punih zivota, daju strastvenu maštu, zato što je to snaga i najveće nadahnuće umetnice. Između tragedije i drame stvara značaj filozofskog opravdanja života i borbe za pravdu. Vreme, način života, harmonija, ljubav, čuju se kroz pesak koji stvara emocije i svi mi postajemo pesnici u uobičajenim tokovima. Slike su figurativni oblici prenatrpani figurativno, pravo prema precenjivanju realizma, ali potcenjivanjevremenskog delovanja sa sadržajem hipokrizije. I za kraj, modeliranje duševnog sveta umetnice reflektuje na jedinstvo emocionalne i intelektualne strane bez ičije pomoći, ali duboko namenjena samo duši ili kako reče Tarkovski : “ Umetnost se ne uči, zato sto za umetnost ne postoji učitelj”. [1] Kseniya Simonova....Info: http://simonova.tv/en/ 
. |
Arti Ballkanik me atë të Ukrainës
Vërtetësia jetësore është kusht themelor që idetë bëhen estetike Arti i aktualizimit i Sislej Xhafës[1]
E bukura e adhuruar shpreh natyrën personale, karakterin saktësisht zakonet e artistit, prandaj është personalitet që në mënyrë arbitrare identifikohet me ndjeshmërinë. Arti është ngacmim, provokim, sinqeritet, trans, shpirt, dhimbje, dehje, ekstazë dhe në kuptim të gjerë iluzion real i objektivizmit dhe subjektivizmit. Ideja dhe koncepti rrënjësisht ballafaqohen me kreativitetin në art, japin atë sasinë e iluzionit të dëshiruar që përshkon me çdo adhurim estetik. Ballkani, Evropa dhe SHBA-ja janë vërshuar me rryma, lëvizje, koncepte të ndryshme të artistëve. Pa dyshim duhet përmendur vizionarin, legjendarin, apo provokuesin më të madh të artit konceptual Sislej Xhafën, i cili tronditi botën, me një art provokativ, domethënës, revolucionar, të një zhanri apo teknike që përkon me ndijimin e pjesërishëm të pandashëm me personalitetin e tij. ---------------- [1] .Info: http://en.wikipedia.org/wiki/Sislej_Xhafa 
Polemikat, kureshtjet u vërshuan qysh në vitin 2003, kur artisti Xhafa me veprën “Padre Pio” u shfaq në ekspozitën “The Nature of Art” në San Lorenzello. Kjo vepër bëhet provokuese ngase në thelb prekë fenë dhe figurën paksa të karikuar të Pios. Artsiti tregon guxim, zellë, karakter të fortë, një kritikë të gjykimit dhe mesazhi adresohet tek shenjtorët të cilët gjithnjë ruajnë, kontribuojnë marrëdhënie me realitetin, dhe kjo njerëzve ua zbukuron jetën. Tjetër çka e karakterizon këtë vepër gjigante është se kur mungon kreativiteti në politikë, ekonomi, dominon papunësia, andaj oferta më e mirë është e turizmit religjioz. Shikuesi pa hezitim mund të futet në kokën e Pios dhe të vështroj botën, ashtu si e ka vështruar Pio, ky është një element tjetër që e faktorizon këtë vepër madhështore. Religjioni ende mbetet pyetja dhe përgjigja më e madhe në globin tonë. Ekonomia është triumf më i madh, nga e cila rrodhën vuajtjet. Krentonti në antikë thoshte: “Gjënë më të keqe që shpiku njeriu është paraja”. Për paranë, shkrijmë ndjenjat, lotët, ritmin e zemrës, i nënshtrohemi me të gjitha forcat, për ta kapur dhe dominuar botën. Mirëpo, qetësia shpirtërore adresohet tek religjioni. Më e logjikshme do ishte të meditohet në vetën e parë, dhe të arrihet kulminacioni individual i personalitetit. Vepra tjetër e Xhafës e vendosur në parkun e Cyrihut, Hardaupark në formën e “Y”psilon, e lartë 16 metra, e ngritur në formë skulpturale, një objekt me pamje të llastiqeve[1] gjigante. Gypa të mëdhenj, të gjerë të shtrirë mbi tokë, pranë tyre një vrimë e zezë. Mos punëtorët paskan hasur në naftë dhe tash po i vendosin gypat e bartjes?
------------- [1] armë fëmijësh 
"Pse jo", thotë përgjegjësi i gjithë kësaj, Xhafa. Ai ndjehet mirë që njerëzit e interpretojnë artin e tij në mënyra të ndryshme. "Unë mësoj me kënaqësi nga kjo". Artisti prodhon artin e plason në treg, konsumatori bredh nëpër të, konsumon produktin më të mirë dhe më të përafërt me ndjenjat e tija. Triumf më i zakonshëm i veprave konceptuale qëndron në faktin që t’i shprehin nuancat e kapshme por, në disa raste edhe të pakapshme dhe të paformësuara, përmes imazheve të rrepta ose kundërthënëse. Si p.sh : forma, përmbajtja, mendimi apo materia. Karakteri, inteligjenca ana intime, aktualiteti, karakterizojnë krijuesin Xhafa nëpër punën e tij. E veçanta e një videoje, në të cilën dominon figura e vet krijuesit Xhafa, është se një person[2] tinëzisht fut dorën në xhep të një personi, me tentim për të vjedhur. Qëllimi i punimit është të theksohet se “hajnia” është profesion. Sikurse një jurist, mjek, avokat që ka profesionin e tij, po ashtu edhe hajduti ka këtë profesion. Kemi edhe video artin tjetër të prekshëm të Xhafës, ku shihen dy homoseksualë, duke luajtur në një fontanë të mbushur me ujë. Gjatë gjithë lojës, ata nuk i përmbajnë ndjenjat për njëri tjetrin, dhe shprehin publikisht puthjet. Kuptimi fshihet pas asaj se secili njeri, qoftë intelektual, hajdut, mjek, mbinjeri, gjykatës, ka kënaqësinë, vuajtjen, lojën, dëshirën, shpresën, dhe të gjitha këto i plason në këtë botë. Njerëzit i bëjnë rregullat dhe duhet të ketë rregulla për çdo person. Andaj, nga gjithë kjo që u tha, do e rrumbullakoja se arti i kosovarit Sislej Xhafa, prezanton një kulturë ballkanase, të shtypur, të vuajtur, gjithnjë të luajtur nga dikush tjetër. Apo e bukura arkitektonike, nuk është seksion i artë që teorikisht vlen kudo, po me radhë ajo është kurorë, hark i plotë, i mprehtë, vijë valëvitëse, e tendosur e stileve moderne, simetri, desimetri që shkon me evolucionet e një pëlqimi universal.
----------------- [2] hajdut
.
Imazhet e regjimit Stalinian në artin e Kseniya Simonova[1] Vajzë e talentuar, sharmante, tërheqëse, me një fizionomi të kompletuar, e stërmbushur me art, vullkan formash ngjarjesh e përplasur me të kaluarën e dhimbshme të popullit të Ukrainës, artistja Ksenija Simonova krijon imazhe në rërë. Pikturat e saja në rërë tregojnë një ngjarje, një tregim që rrjedhin njëra pas tjetrës. Arti i saj nuk është aspak i ngarkuar me absurditet dhe as marrëzira, është e simpatizuar dhe e simpatizojnë gjithnjë njerëzit, madje edhe ata që ju ka munguar kultura artistike. Depërton idealisht, praktikisht dhe estetikisht në çdo kokë, krijon histori të dhimbshme ilustron forma nga asgjëja, nën shoqërinë e muzikës, përformon bindshëm, dhe zgjon nostalgji të pasionuar të kulturës Ukrainase apo shtypjes vulgare të këtij populli nga diktatori Stalin. Dashuria, misteri, apo tentimi për ta pushkatuar arsyen, prekin thellësinë e artistes, dhe e detyrojnë në formë absolute, tendencioze, të protestojë për një të kaluar e cila ende jeton, ngase shenjat e saja janë ngulitur thellë tek ky popull. Kjo artiste është tejet përparimtare, paraqet trupin si objekt tokësor, material i njeriut, nxjerr në pah bukurinë përmes shkëlqimit të dilërsisë shpirtërore, duke e bërë artin mjet qëllimi për lartësimin moral të njeriut. Harmoninë e trupi, shpirtin e shndërron me dilërsinë artistike dhe aty fiton arti me vlera të mirëfillta etike dhe estetike. Dora e krijueses shpreh qetësinë, paqen, lirinë dhe shmangie e konfliktit abuziv politik. Në një video të njohur, tashmë të shfaqur edhe në youtube, nën shoqërinë e muzikës, ajo përformon duke krijuar forma reale me proporcione të sakta trupore, dhe kompozicion profesional që gërsheton perspektivën hamëndëse. Çifti i ulur në ulëse shndërrohet në fytyrë femre. Vetmitari i cili bredh rrugëve, në zjarr. Vejusha shndërrohet në monument, ushtari e vështron përtej dritares, cili përfaqëson panjohuri për vejushën e mjerë. Dukuritë nuk janë dekadente, kanë ekuilibër, harmoni, mesazh moral, zbulim fisnikërues të mirëfilltë estetik, dhe tek njeriu zgjon, valëvitë thellësinë si një flamur dorëzues pranë një skene rrëqethëse. Arti i saj është kryengritje ndaj padrejtësive që janë bërë dhe që vazhdojnë të bëhen. Ajo nuk kundërshton moralizimin, por hipokrizinë dhe është përfaqësuese e artit për art. Bukuria e artit të saj, nëpërmjet imazheve filmike tregon përsosmërinë e kulluar të estetikës morale dhe amorale. Arti ka një thelb të kulluar dhe që pak e hiç nuk kuptohet me ndonjë formë ideore, por me vulgaritet, ekstazë, edhe me vuajtën e gjatë. Publiku në momentin e përformimit të artistes së re, përjetojnë një rrëqethje të brendshme instiktive amorale , por njëkohësisht luftë me moralin. Krejt kjo na vije nën shoqërinë e muzikës, e cila ndërron skenën, kuadrot, dhe krijon lojën e përjetësisë. Një artiste e madhe, e cila arrin ta tronditë botën, dhe të brohorit pa mëshirshëm me artin, duke kujtuar dhe paralajmëruar Evropianët dhe kontinentet tjera, se regjimi Stalinian, ishte një hipokrizi. Derisa dhimbja rrëshqet si një formë natyraliste ose kriter objektiv me pikëpamje morale, e vërteta zgjohet nga pluhuri i kohës konservatore dhe bëhet një reaksion që qel një rrugë të drejtë përparimtare . Format që i krijon në rërë, nuk përplasen stoikisht, dhe nuk qëndrojnë në heshtje ose në qetësi, por historikisht shndërrohen nga njëra formë në tjetrën, duke shprehur karakterin historik amoral ndaj drejtësive të çoroditura. Teknika me rërë nuk është diçka tejet e re për artin botëror, por zgjimi i abuzimit, trajtimi artistik ku zhvillohet loja në mes dhimbjes dhe durimit, paqes dhe luftës, të bukurës dhe të shëmtuarës, arrin majën dhe spektatorit i jep botën shpirtërore ngase përzien ndjenjën me mendimin. Kështu ndodh edhe në jetën e zakonshme. Prandaj, vërtetësia jetësore është kusht themelor që idetë bëhen estetike. Përfytyrimet e saja, mbresat plot jetë, i jep imagjinata e pasionuar, ngase kjo është forca dhe shtytja me triumfale e artistes. Në mes tragjikes dhe dramës krijon arsyetime filozofike domethënëse të jetës dhe luftës për të fituar e drejta. Koha, mënyra e të jetuarit, harmonia, dashuria, zhurmojnë nëpërmjet rërës, e cila krijon përjetim emocional dhe të gjithëve na bënë poet që na zhyt pas vargjeve të vazhduara. Imazhet janë formalizim figurativ të mbingarkuara figurativisht, drejt një mbivlerësimi të realizmit, kurse nënvlerësim i aktit kohor me përmbajtje hipokrizie. Dhe, për fund, modelimi i botës shpirtërore të artistes reflekton unitetin e anës emocionale dhe intelektuale të pa mësuar nga dikush, por të interpretuara thellësisht vetëm për shpirtin, ose siç kishte me thënë Tarkovski : ” Arti nuk mësohet, se në art nuk ka mësues.” [1] Kseniya Simonova....Info: http://simonova.tv/en/
| ||||||||||||||||
|
|
|
.
Copyright © 2014 DIOGEN pro cultura magazine & Sabahudin Hadžialić
Design: Sabi / Autors & Sabahudin Hadžialić. Design LOGO - Stevo Basara.
Freelance gl. i odg. urednik od / Freelance Editor in chief as of 2009: Sabahudin Hadžialić
All Rights Reserved. Publisher online and owner: Sabahudin Hadžialić
WWW: http://sabihadzi.weebly.com
Contact Editorial board E-mail: [email protected];
Narudžbe/Order: [email protected]
Pošta/Mail: Freelance Editor in chief Sabahudin Hadžialić,
Grbavička 32, 71000 Sarajevo i/ili
Dr. Wagner 18/II, 70230 Bugojno, Bosna i Hercegovina
Design: Sabi / Autors & Sabahudin Hadžialić. Design LOGO - Stevo Basara.
Freelance gl. i odg. urednik od / Freelance Editor in chief as of 2009: Sabahudin Hadžialić
All Rights Reserved. Publisher online and owner: Sabahudin Hadžialić
WWW: http://sabihadzi.weebly.com
Contact Editorial board E-mail: [email protected];
Narudžbe/Order: [email protected]
Pošta/Mail: Freelance Editor in chief Sabahudin Hadžialić,
Grbavička 32, 71000 Sarajevo i/ili
Dr. Wagner 18/II, 70230 Bugojno, Bosna i Hercegovina